Độc đáo lễ hội "ăn than" của người Giẻ Triêng

Lễ hội "ăn than" (Cha Kchiah) là một trong những lễ hội truyền thống liên quan đến nông nghiệp rất đặc sắc và quan trọng đối với người Giẻ Triêng.

Theo tiếng của dân tộc Giẻ Triêng, từ Cha là ăn, còn từ Kchiah vừa có nghĩa là than, vừa là tên gọi của một loại cây mà người Giẻ Triêng đốt để lấy than sử dụng trong nghề rèn truyền thống. Đây là một lễ hội với mục đích là tổng kết mùa màng sau một mùa thu hoạch trong năm để cộng đồng ăn mừng, tạ ơn thần linh đã phù hộ và đồng thời là dịp để dân làng chuẩn bị các dụng cụ lao động sản xuất để bước vào vụ mùa sản xuất mới.

Nét độc đáo trong lễ hội Cha Kchiah là việc lấy than để rèn các dụng cụ lao động sản xuất. Lễ hội được tổ chức sau khi dân làng đã thu hoạch mùa màng xong, trong khoảng thời gian là 7 ngày, từ ngày 21 đến ngày 27 tháng 12 hàng năm, khi trăng đã khuyết (nghĩa là sau rằm của tháng 12 âm lịch hàng năm). Người được chọn đi lấy-"ăn" than phải là người trong một vài năm vừa qua gia đình luôn gặp nhiều may mắn, khỏe mạnh...

Nghi lễ rửa tay cho sạch bụi than và đi vòng quanh đống lửa 4 vòng trước khi gùi than về làng

Vào rừng, những người được dân cử đi đốt than tiến hành hạ cây Kchiah. Đêm đến mọi người mới nhóm lửa để đốt than. Khi những cây Kchiah đã đốt thành than, đủ số lượng cần dùng, mọi người tiếp tục chặt cây lồ ô, chẻ thành nan dùng để đan gùi đựng than mang về nhà. 

Người đốt than đội chiếc mũ làm bằng lá của cây thuộc họ lồ ô mà người Giẻ Triêng gọi là long kliă klao. Lá của cây này có đặc điểm là thanh lá dài, lá mỏng, có màu sáng hơi trắng và bền, khi khâu kết nối các lá với nhau không bị rách. Phía trước mũ tạo hình chóp như mỏ chim và phía sau tạo tua rua.

Trước khi mang than về nhà, họ cõng những gùi than trên lưng rồi đi xung quanh đống lửa 4 vòng theo hướng bên tay trái, họ vừa đi vừa thổi tù và làm bằng sừng trâu, thổi đinh tút… Sau đó, thành viên nhiều tuổi nhất dẫn đường đi trước, các thành viên nối tiếp nhau mang những gùi than về nhà. 

Về tới rìa làng cũng là lúc mặt trời đã lên khỏi đỉnh núi, lúc này mọi người dừng chân đợi khi có tiếng trống, tiếng chiêng mời gọi của già làng thì mới được vào làng.

Người lấy than và già làng làm nghi lễ tại nhà rèn công cụ sản xuất

Ở sân nhà làng, cây nêu, ngôi nhà rèn đã dựng sẵn, dân làng đã tập trung đông đủ chào đón các thành viên đi đốt than trở về. Lúc này, già làng cất tiếng gọi thông báo với dân làng: "Hỡi dân làng, các thành viên đi lấy than đã về tới làng, hãy đánh trống, đánh cồng chiêng lên". 

Khi tiếng trống, tiếng cồng chiêng nổi lên, những người lấy than gùi những gùi than đi xung quanh ngôi nhà rèn 4 vòng. Kết thúc 4 vòng, từng người đi lấy than lần lượt vào và đặt những gùi đựng than bên trong nhà rèn.

Nhóm lò chuẩn bị đốt than và già làng làm nghi lễ rèn công cụ lao động

Sau khi đưa than vào trong nhà rèn, già làng đốt than và rèn các công cụ lao động. Đây là nghi thức rèn làm phép theo tín ngưỡng của người Giẻ Triêng. Họ chỉ rèn tượng trưng một công cụ lao động để thông báo và cầu xin thần linh phù hộ cho dân làng. 

Sau khi rèn xong một số công cụ, dân làng lựa chọn các thanh niên khỏe mạnh cõng những người đi lấy than lên nhà rông.

Tại cửa nhà rông, già làng đã chờ sẵn và cầm trên tay hạt gạo để bỏ vào miệng những người lấy than khi bước vào bên trong nhà rông. Dân làng tập trung lên nhà rông để cùng nhau dùng tiệc rượu mừng lễ "ăn than".

Dân làng ăn uống vui vẻ, họ mời nhau uống rượu, chia sẻ với nhau những niềm vui, nỗi khó nhọc trong cuộc sống. Khi có khách đến tham gia lễ hội đều được tiếp đón nồng nhiệt. 

Hòa chung trong tiếng nói, tiếng cười, những lời mời uống rượu cần, tiếng cồng chiêng rộn ràng vang lên, những điệu múa xoang uyển chuyển nhịp nhàng của các cô gái làm cho không khí của lễ hội thêm vui nhộn và linh thiêng.