Hồn dân tộc qua ca dao: Tâm hồn cốt cách người Việt trong hình ảnh hoa sen

Hoa sen là loài hoa mang vẻ đẹp mộc mạc, bình dị, gắn bó với cuộc sống của người Việt Nam từ bao đời nay. Kho tàng ca dao có nhiều bài mang hình ảnh hoa sen với vẻ đẹp thuần khiết, là biểu tượng cho tấm lòng thủy chung, son sắt, đồng thời thể hiện tâm hồn cốt cách người Việt.

Trong đầm gì đẹp bằng sen

Lá xanh, bông trắng lại chen nhị vàng

Nhị vàng, bông trắng, lá xanh

Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn

Bài ca dao khái quát vẻ đẹp và phẩm chất của hoa sen. Sự kết hợp giữa ba sắc màu tươi tắn: xanh, trắng, vàng tạo nên vẻ đẹp kín đáo, đằm thắm của loài hoa này giữa bức tranh thiên nhiên vô cùng tươi sáng. Từ lúc nở cho đến khi tàn, hoa sen dường như không bị sự quấy nhiễu của ong bướm. Nhưng điều làm nên cốt cách của hoa sen chính là "gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn". Người xưa khéo léo dùng lối nói ẩn dụ để gợi tả phẩm chất của hoa sen. Mặc dù sống ở nơi bùn lầy nước đọng tối tăm nhưng hoa sen vẫn không bị ảnh hưởng bởi môi trường sống tối tăm. Hoa sen cũng như con người Việt Nam, luôn sáng ngời vẻ đẹp, tâm hồn luôn cao khiết, trong sạch.

Vẻ đẹp hương sắc của hoa sen dường như đã trở thành chân lý, nhưng vẻ đẹp ấy lại không hề xa cách mà ngược lại, còn vô cùng gần gũi với đời sống của người dân. Không chỉ là biểu tượng về phẩm chất, cốt cách con người, hoa sen còn là hình ảnh khá quen thuộc trong những bài ca dao về tình yêu. Chàng trai, cô gái muốn dò hỏi ý tứ nhau cũng lấy hình ảnh hoa sen để trao lời:

Bấy lâu còn lạ chưa quen,

Hỏi hồ đã có hoa sen chưa hồ?

Hồ còn leo lẻo nước trong,

Bấy lâu chỉ dốc một lòng đợi sen!

Trong bài ca dao:

Sen xa hồ sen khô hồ cạn,

Lựu xa đào lựu ngả lựu nghiêng.

Vàng cầm trên tay rớt xuống không phiền,

Chỉ phiền một nỗi tơ duyên không tròn.

Hoa sen được nhân vật trữ tình mượn làm đối tượng để giãi bày tâm tư tình cảm. Hình ảnh "sen xa hồ sen khô hồ cạn" nói đến sự gắn bó của hoa sen với hồ - nơi loài hoa này sinh trưởng mạnh mẽ và toát lên vẻ đẹp của mình. Nếu rời nơi này, hoa sen không còn sự tươi tắn và tràn đầy sức sống nữa mà trở nên khô héo. Đó cũng là lời nhắn nhủ ý nhị cho người phải cách xa người mình yêu thương, khi mà "tơ duyên không tròn" thì dù có cầm của quý như bạc vàng cũng không màng đến nữa.

Bài ca dao:

Rủ nhau ra tắm hồ sen,

Nước trong bóng mát, hương chen cạnh mình.

Cứ chi vườn ngọc, ao quỳnh

Thôn quê vẫn thú hữu tình xưa nay

Hình ảnh hồ sen với nước trong, bóng mát, hoa chen quanh mình là một không gian quen thuộc nơi làng quê. So với những nơi cao sang quyền quý thì chốn thôn quê với người dân quê lúc nào cũng đẹp, gắn bó nhiều kỷ niệm, là không gian sinh hoạt văn hóa, sản xuất. Thú vui tắm hồ sen là thú hữu tình, thể hiện tâm hồn lạc quan, sự hòa mình với thiên nhiên thôn dã của người nông dân Việt Nam nơi làng quê yêu dấu.

Có thể nói rằng, hiếm có loài hoa nào vừa đời thường lại vừa cao quý, linh thiêng; vừa duyên dáng, mềm mại nhưng cũng không kém phần cứng cáp, đĩnh đạc như hoa sen. Đó cũng là vẻ đẹp tâm hồn trong sáng, đôn hậu, bình dị của con người Việt Nam từ bao đời nay.