Chúng tôi tìm về tìm về làng Bùi Xá (xã Ninh Xá, huyện Thuận Thành, Bắc Ninh) vào một ngày chớm đông. Ngôi làng nổi tiếng với lối hát trống quân cổ đã tồn tại hơn 700 năm, đến nay vẫn được bảo tồn và phát huy thành nét đẹp văn hóa tinh thần của vùng đất Kinh Bắc.
Ông Lê Bá Bạo (76 tuổi), Nghệ nhân dân gian cấp tỉnh, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Trống quân Bùi Xá, cho biết: Lịch sử Trống quân làng Bùi Xá đã có từ thế kỷ thứ XIII dưới triều đại nhà Trần. Trống quân Bùi Xá một thời sánh ngang với một số gánh hát như Bá Đạt (Vĩnh Phú), Dạ Trạch (Hưng Yên), Nông Cống (Thanh Hóa)... từng nổi tiếng khắp kinh thành Thăng Long và được vua Trùng Quang đời nhà Trần mời về kinh thành biểu diễn cho vua nghe.
Thời kỳ trước Cách mạng tháng Tám năm 1945 là giai đoạn phát triển nhất của nghệ thuật hát Trống quân Bùi Xá. Loại hình nghệ thuật này đã trở thành nét đẹp văn hóa tinh thần không thể thiếu của người dân nơi đây. Trong làng, từ già tới trẻ ai cũng biết hát trống quân.
Hàng năm, mỗi độ thu về vào khoảng trung tuần tháng Tám âm lịch, dân làng lại tưng bừng mở hội hát Trống quân cầu “lúa tốt mượt đồng, thiên thời, địa lợi, nhân hòa”. Ngày ấy, con trai các vùng lân cận kéo nhau về đêm hội cùng so tài đối đáp trống quân. Cũng từ đây, đã có rất nhiều đôi nam thanh nữ tú nên duyên vợ chồng.
Sau năm 1945, cùng với nhiệm vụ chống giặc cứu nước của toàn dân tộc, hát trống quân nơi đây lắng dần, chỉ còn một số nghệ nhân mang theo những tiếng hát, lời ca đi khắp các chiến trường.
Năm 1993, những người tâm huyết với Trống quân trong làng thành lập câu lạc bộ Trống quân Bùi Xá gồm 5 thành viên.
Trong quá trình hoạt động, câu lạc bộ thường xuyên luyện tập và sưu tầm được hơn 100 bài hát trống quân cổ, góp phần bảo tồn môn nghệ thuật trình diễn độc đáo trên quê hương Kinh Bắc. Không chỉ dừng lại biểu diễn vào lễ hội mùa Thu tháng Tám âm lịch hàng năm, hát trống quân Bùi Xá hiện đã phục vụ diễn tại các lễ hội nơi khác.
Ngoài ra, Câu lạc bộ Trống quân Bùi Xá đã đưa nghệ thuật hát trống quân lên sân khấu biểu diễn và đạt các giải thưởng trong nhiều cuộc thi như giải Nhất Tiếng hát người cao tuổi tỉnh Bắc Ninh năm 2003, giải Nhì Hội diễn văn nghệ huyện Thuận Thành năm 2005 và 2007.
Tâm sự với chúng tôi, bà Trần Thị Nghề (73 tuổi), một thành viên tích cực trong việc lưu giữ nghệ thuật hát trống quân của Câu lạc bộ Trống quân Bùi Xá, cho biết: Trống quân là hình thức hát đối đáp, giao duyên của các đôi nam thanh nữ tú. Hai bên bày tỏ tâm tư, tình cảm của mình trong những lời ca tiếng hát. Khi hát, phải tuân thủ đúng nguyên tắc chung là chào, mừng, chúc, hỏi. Trong quá trình đối ứng, các bên sẽ mở rộng ra các chủ đề như “đi chơi đi tìm”, “cầm kỳ thi họa”…
"Để hát Trống quân hay đòi hỏi người hát phải có nhiều yếu tố: Giọng hát, lòng đam mê, khả năng ứng đối nhanh nhẹn trong những cuộc thi hát. Cùng với sự phát triển của xã hội, nhiều loại hình nghệ thuật dần bị mai một, để Trống quân Bùi Xá tồn tại và phát triển, các nghệ nhân xưa đã có những bước cải tiến đáng kể", bà Nghề cho biết thêm.
Theo ông Lê Bá Bạo, Bùi Xá là một trong những nơi còn lưu giữ được nghệ thuật hát Trống quân theo lối cổ. Khác với dòng Trống quân Bắc bộ, hát đơn giản, nhịp điệu nhanh, ngắt quãng nhiều, ít luyến láy và theo thể lục bát (6/8), để hát được Trống quân Bùi Xá, người hát phải vừa tạo nên bản sắc riêng, vừa phải tuân thủ âm điệu chung của loại hình Trống quân. Trống quân Bùi Xá hát theo lối văn thập cửu (10/9) hoặc (11/9) nhưng vẫn giữ được tiết tấu của Trống quân.
Thành công của Trống quân Bùi Xá là những nghệ nhân nơi đây đã có sự sáng tạo khi đưa Trống quân dân gian lên sân khấu. Khi biểu diễn, nhạc cụ duy nhất của Trống quân là trống đất để giữ nhịp. Xưa kia, trống đất được làm bằng 2 cọc tre cao khoảng 1 mét và một sợi dây thừng gác ngang, giữa sợi dây buộc một thanh tre vuông góc, 1 đầu chống lên miếng ván mỏng đặt hờ trên 1 hố đất có bán kính bằng miệng chum, bên trong sâu đầy vỏ ốc. Khi đối đáp, bên nào hát dứt câu thì đánh vào phần dây đặt đầu cọc vừa để làm nhịp “lưu không”, vừa để thúc giục phe bên kia họa lại.
Ngày nay, cách làm trống không còn cầu kỳ nữa, chỉ gồm 1 thanh gỗ nằm ngang, 2 bên có 2 cọc, 1 bên cọc là phe nam, 1 bên cọc là phe nữ đứng đối đáp. Hai cọc được nối với nhau bằng sợi dây thép, chính giữa sợi dây đặt 1 cái trống, mặt rỗng úp xuống thanh ngang, mặt đáy sát sợi dây. Người ta gõ vào đầu dây ở phía cọc, dây bật vào đáy trống mà kêu thành tiếng.
Câu lạc bộ Trống quân Bùi Xá ban đầu có 28 thành viên nhưng hiện tại còn 20 thành viên và điều đặc biệt là các thành viên nữ chiếm phần lớn trong câu lạc bộ, nghệ nhân cao tuổi nhất là cụ Lê Thị Mạo (94 tuổi). Câu lạc bộ sinh hoạt 1 buổi vào tối chủ nhật hàng tuần, điều đáng mừng là mỗi buổi sinh hoạt ngoài sự có mặt của đông đủ các thành viên trong câu lạc bộ, còn có sự quan tâm hưởng ứng của các thanh niên, thiếu nhi trong làng.
Tuy nhiên, việc bảo tồn và phát huy giá trị độc đáo từ loại hình nghệ thuật này còn gặp nhiều khó khăn, một thực tế là không có môi trường để thế hệ trẻ cảm thụ đầy đủ cái hay, cái đẹp của đêm hội Trống quân. Các em chỉ có thể biết về nó qua những tiết mục văn nghệ.
Mặc dù lớp nghệ nhân cao tuổi trong làng Bùi Xá nay còn 5 người nhưng đa số các cụ đã già yếu, không đủ sức khỏe để hát, thế hệ kế cận cũng đã ngoài 50 tuổi. Trong tương lai, nếu muốn loại hình nghệ thuật này tồn tại và phát triển được, cần có sự quan tâm, đầu tư của chính quyền và người dân nơi đây.