Blaudruck - công thức nhuộm bí mật ở Châu Âu

Kỹ thuật nhuộm Blaudruck có từ hàng thế kỷ đã ảnh hưởng đến ngôn ngữ, trang phục và văn hóa của một số quốc gia Trung Âu.

Trong bộ đồ màu xanh – quần jean xanh, vest xanh, áo sơ mi có hoa văn xanh trắng và tạp dề xanh – thợ thủ công Josef Koó mở cửa xưởng Original Blaudruck Koó. Khu xưởng nằm ở bang Burgenland cực đông của Áo, nơi có dân cư thưa thớt với bầu trời rộng lớn và những hồ nước gần biên giới với Hungary.

Josef và vợ Miriam, những thợ nhuộm thế hệ thứ ba, điều hành một trong hai xưởng nhuộm chàm còn lại ở Áo. Nghề thủ công truyền thống này từng phổ biến trong nhiều thế kỷ nhưng có thời điểm gần như biến mất. Được gọi là Blaudruck ở Áo và Đức (Kékfestés, Modrotlač và Modrotisk ở Hungary, Slovakia và Cộng hòa Séc), kỹ thuật nhuộm này hiện đang được hồi sinh.

Lisa Niedermayr, một nghệ nhân dệt may người Áo, người phụ trách triển lãm Walking The Indigo Walk của UNESCO tại Paris năm 2019, cho biết: "Màu chàm là loại màu nhuộm tự nhiên phổ biến nhất và mạnh mẽ nhất, được sử dụng trên toàn thế giới trong hàng nghìn năm".

Nhuộm màu lam ở châu Âu đã có từ thời đồ đồng, khi một loại cây địa phương là tùng lam được sử dụng để tạo màu cho quần áo trong khu vực Áo ngày nay. Theo truyền thống, màu lam gắn liền với những người công nhân.

Theo nhà nghiên cứu người Áo Moira Zoitl, Blaudruck đã trở nên phổ biến khi Công ty Đông Ấn Hà Lan bắt đầu nhập khẩu bột chàm từ Ấn Độ vào thế kỷ 17. Không giống như cây tùng lam, quá trình nhuộm màu chàm được thực hiện trong nước lạnh. Một hỗn hợp kháng thuốc nhuộm được quét lên một số phần của vải trước khi nhuộm để ngăn thuốc nhuộm thấm vào vải và tạo hoa văn. Vải được ngâm trong nước lạnh cũng góp phần làm tăng độ bám màu và bền hơn so với sử dụng cây tùng lam để nhuộm.

Những loại vải có hoa văn đẹp mắt được làm ra thông qua kỹ thuật Blaudruck này nhanh chóng trở nên phổ biến khắp Trung Âu và trở thành một phần của trang phục truyền thống trong khu vực. Theo Alfred Atteneder, giám đốc Färbermuseum ở thị trấn Gutau của Áo, sự phổ biến của trang phục truyền thống, được gọi là tracht, ở Áo và Đức đã góp phần tạo nên sự phổ biến đáng kể của quần áo Blaudruck trong khu vực.

Nhiều thợ thủ công cũng bắt đầu đi nhiều nơi để tìm hiểu loại kỹ thuật mới này và trao đổi các mẫu thiết kế với nhau. Thông qua những hoạt động tương tác này, một cộng đồng các học viên dần được hình thành. Kiến thức về Blaudruck được sử dụng cho đến ngày nay thường đến từ những quyển nhật ký gia đình. Chúng được những người thợ thủ công lưu giữ, trong đó họ ghi lại những chuyến hành trình, trải nghiệm và khám phá của mình, giữ vai trò là nguồn tài liệu tham khảo quan trọng cho các thế hệ tương lai học hỏi và tiếp tục phát triển nghề thủ công.

Ở vùng đồi núi Mühlviertel của bang Upper Austria, xưởng nhuộm gia đình Blaudruckerei Wagner hoạt động từ năm 1878. Maria và Karl Wagner, những người thợ thủ công thế hệ thứ tư của Blaudruck, cho biết quy trình tạo ra hàng dệt nhuộm chàm phải mất hàng tuần.

Để làm ra những sản phẩm đẹp mắt, trước tiên họ tạo hoa văn bằng cách sử dụng một loại hỗn hợp đặc biệt gọi là Papp, có tác dụng kháng thuốc nhuộm màu chàm. Sau đó, vải được nhuộm bằng bột chàm và các phần được phủ Papp vẫn giữ nguyên màu trắng, tạo thành các hoa văn hoặc dạng hình học lấy cảm hứng từ địa phương. Vùng Mühlviertel phổ biến với các thiết kế hoa ngô và hoa bia trong khi các đường kẻ sọc truyền thống thường thấy ở Burgenland.

Con trai của Maria, Sebastian, quét Papp lên vải bằng cách sử dụng một khối gỗ thủ công cổ có ghim bằng đồng tinh xảo với các hình dạng hoa văn được gọi là Modeln. Những khối gỗ này rất hiếm và chỉ một số ít người ở Châu Âu biết cách tạo ra chúng.

Công thức chính xác của Papp luôn là bí mật được truyền qua nhiều thế hệ. Mỗi xưởng Blaudruck có hỗn hợp nguyên liệu riêng để làm Papp nhưng hai thứ luôn có là gum arabic và đất sét. Sau khi được tạo mẫu lên vải, các hoa văn được phơi khô trong khoảng bốn tuần để bột định hình và cứng lại. Sau đó là đến công đoạn nhuộm.

Sebastian căng vải lên một khung đặc biệt gọi là Stern và nhúng chúng vào một thùng lớn đựng nước lạnh, màu chàm và vôi. "Trong quá trình oxy hóa, nhiều sắc thái và kiểu màu khác nhau sẽ xuất hiện trên vải. Có các công cụ để đo độ đậm đặc của thuốc nhuộm nhưng cha mẹ chúng tôi có thể cảm nhận nó qua mùi hoặc cảm giác bằng đầu ngón tay", anh nói. Sau khi nhuộm, vải được giặt trong nước nóng để loại bỏ thuốc kháng nhuộm, để lộ màu xanh và hoa văn đẹp mắt.

Quần áo làm ra từ kỹ thuật Blaudruck cực kỳ phổ biến vì độ bền của chúng, và nghề thủ công này đã nhanh chóng lan rộng khắp nước Đức và Áo, bao gồm cả Mühlviertel, nơi có 17 xưởng vào năm 1832. Hoa văn không bao giờ bị bong tróc, khiến quần áo trở nên bền lâu và tiện dụng.

Tạp dề, đặc biệt là những chiếc có in cả hai mặt (một loại kỹ thuật được gọi là Doppeldrucke), rất linh hoạt. Một mặt của tạp dề dùng cho việc bếp núc và mặt còn lại sử dụng cho công việc thực địa, giảm nhu cầu giặt giũ thường xuyên. Điều này đã giúp Blaudruck trở thành một lựa chọn lý tưởng cho trang phục dirndl truyền thống, đồng thời giữ vị trí đặc biệt trong bản sắc và văn hóa địa phương của khu vực.

Blaudruck đã có tác động đáng kể đến những thành ngữ và lối biểu đạt trong tiếng Đức. Những cụm như "Du wirst Dein blaues Wunder erleben" (bạn sẽ trải nghiệm phép màu màu xanh của mình) bắt nguồn từ quá trình oxy hóa của quá trình nhuộm chàm, trong đó vải dệt màu trắng ban đầu chuyển sang vàng, xanh lá cây và cuối cùng là xanh lam. Các cụm từ liên quan đến Blaudruck như "Blaumachen" (tạo màu xanh lam) và "blauer Montag" (thứ Hai xanh lam) thường được dùng để chỉ việc nghỉ ngơi, liên quan đến truyền thống nhuộm vào các ngày thứ Hai. "Jemanden in die Mangel nehmen" (đưa ai đó qua máy cán) là một thành ngữ khác liên quan đến bước cuối cùng của quy trình Blaudruck.

Năm 2018, Blaudruck được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể. Loại hình thủ công hiện được trưng bày ở nhiều nơi, bao gồm nhà trọ, khách sạn và cửa hàng, với các cuộc triển lãm trong các bảo tàng trên khắp nước Đức và Áo.

Chợ Thợ nhuộm Quốc tế hàng năm ở Gutau (Áo) thu hút nhiều người làm nghề và những người yêu thích kỹ thuật nhuộm từ châu Âu, tôn vinh đồ thủ công và trang phục truyền thống. Cũng có thể trực tiếp trải nghiệm Blaudruck thông qua các hội thảo thử nghiệm, như tại Zeugfärberei và Einbecker Blaudruck.

Josef Koó cho biết ông và các nghệ nhân khác đang tích cực duy trì nghề truyền thống này. Họ không chỉ đơn thuần bảo tồn Blaudruck như một hiện vật lịch sử hay một di sản của quá khứ mà đang tham gia vào quá trình lưu truyền và phát triển nghề. "Chúng tôi không phải là bảo tàng. Đây là một nghề thủ công sống", Koó nói khi treo một tấm vải mới nhuộm có màu xanh đậm nhất để phơi trong sân xưởng.

Kim Ngọc (Theo BBC)