Khèn - bản hòa tấu cuộc đời của người Mông ở Lào Cai

Tiếng khèn lứa đôi

Ở Sa Pa, thanh niên người Mông xuống chợ phiên mang theo cây khèn, thổi và múa khèn để bày tỏ tình cảm của mình với cô gái. Đó là những bản nhạc, là tâm tình mà chàng trai muốn gửi gắm tới cô gái thông qua tiếng khèn cùng các vũ điệu nhịp nhàng và điêu luyện.

Nếu cô gái yêu thích chàng trai, thì có thể đáp lại bằng cách xòe ô múa theo điệu khèn của chàng. Tiếng khèn êm ái, dập dìu cùng bước chân nhịp nhàng của chàng trai cô gái, khiến họ hòa chung nhịp điệu.

Với chàng trai Mông ở huyện Si Ma Cai, thì múa khèn là múa võ thể hiện ý chí, sức mạnh của nam giới người Mông. Khi múa, lúc ngậm miệng thổi khèn, lúc vung khèn ra phía trước, động tác nhanh và dứt khoát giống như đang ra đòn tấn công, lúc lại thu khèn về ép vào sát thân người như thủ thế. Người múa khèn thực hiện các động tác thổi, múa điêu luyện, hòa nhập cùng nhau mang tính nghệ thuật; lúc nhẹ nhàng, lúc uyển chuyển vừa thổi vừa múa cổ vũ tinh thần cho người thực hiện cũng như cho những người đứng bên ngoài xem và cổ vũ.

Ông Phùng Quang Mười, cán bộ ngành VHTT tỉnh Lào Cai cho biết: "Ngày nay, khi đời sống được nâng cao, người ta tổ chức những cuộc liên hoan khèn Mông, liên hoan sinh hoạt văn hóa các cụm dân tộc Mông ở các huyện thì cây khèn Mông cũng được đưa ra, chính vì vậy cây khèn trở thành của giải trí, cây khèn của sự cảm nhận của đồng bào dân tộc khác, nó hàm chứa giá trị văn hóa, khát vọng sống của người Mông trong cuộc sống."

Người múa khèn giỏi động tác múa phải đa dạng và có nhiều bài, nhiều hình thức thể hiện. Khèn có thể múa một mình, có thể múa khèn đôi, kết hợp từ hai người trở lên, họ thổi cùng một bài, một điệu, nhịp và thực hiện động tác múa giống nhau.

Trong đó, người chơi khèn vừa thổi vừa múa khèn là động tác khó nhất. Nhưng không vì khó mà các chàng trai người Mông không tập luyện, mà ngược lại họ tập luyện chăm chỉ, thường xuyên thể hiện trình độ nghệ thuật múa khèn của mình ở trình độ cao.

Tiết tấu của tiếng khèn có giai điệu của âm nhạc, khi tiếng khèn cất lên khiến người nghe hiểu và cảm nhận được âm thanh thay tiếng lòng người muốn nói. Tiếng khèn đến lúc cao trào, các động tác múa khèn được nâng tầm thành nghệ thuật với kỹ thuật miệng vẫn ngậm đầu khèn, tay luồn cây khèn ra mạn sườn, ra sau lưng, động tác vừa thuần thục, uyển chuyển và dứt khoát.

Những tiếng vỗ tay tán thưởng không ngớt, cô gái nở nụ cười tươi như hoa, bắt đầu mở ô vào theo nhịp của tiếng khèn dẫn dắt, cứ thế người múa, người nhảy hết bài khèn gọi bạn, bài khèn tỏ tình, bài múa ô…

Tiếng khèn tiễn người đã khuất

Khèn của người Mông không chỉ là nhạc cụ, đạo cụ quan trọng trong đời sống tinh thần và kết nối cộng đồng, nó còn đóng vai trò kết nối thế giới thực tại và tâm linh thông qua các nghi lễ tôn giáo, tín ngưỡng trong quan niệm của người Mông.

Ông Giàng A Hải, cán bộ ngành VHTT Lào Cai nói: "Đối với người Mông, thì cây khèn không những gắn bó trong đời sống văn hóa tinh thần, mà nó còn gắn với cả tâm linh, đặc biệt là trong nghi lễ tang ma. Khi làm tang ma cho người đã khuất, họ thổi các bài khèn để tiễn đưa linh hồn người đã khuất về với thế giới của tổ tiên."

Khi con người lìa xa trần thế, người Mông kết hợp sử dụng tiếng khèn, tiếng trống tiễn đưa linh hồn người chết về thế giới của tổ tiên. Thợ khèn, thợ trống kết hợp thổi các bài khèn mời cơm sáng, cơm trưa, cơm tối, bài khèn lên ngựa, bài khèn đưa người chết về nơi yên nghỉ cuối cùng.

Khi có đoàn khách đến viếng, gia đình tang chủ bố trí thợ thổi khèn đón khách và đồ lễ phúng viếng từ ngoài cửa vào trong nhà, đoàn viếng bố trí thợ khèn và đoàn nhạc trống vào phúng viếng giao lễ vật cho linh hồn người chết. Ngoài tiếng khèn, trống còn làm vui cho linh hồn cũng như con cháu còn sống của người đã chết. Đêm xuống thời gian kéo dài những người thợ khèn, trống bắt đầu thổi, múa khèn các bài khèn xua bớt không khí não nùng buồn thảm.

Người Mông ở xã Dền Thàng, huyện Bát Xát độc đáo với điệu múa khèn làm vui lòng người chết bằng động tác ôm khèn lộn vòng trên mặt đất, lăn đến bát rượu rồi dùng miệng ngậm bát rượu, hai tay vẫn ôm các ống khèn. Kỹ thuật thực hiện động tác này cực kỳ khó nhưng lại rất hấp dẫn, thể hiện trình độ múa khèn điêu luyện của thợ khèn, khiến cho con cháu cùng những người có mặt trong buổi tang lễ cũng phải trầm trồ.

Ông Phùng Quang Mười giải thích: "Khi con người kết thúc một đời người về thế giới bên kia, thì cây khèn cũng song hành cho đến khi lễ tang kết thúc, có nghĩa là trong góc độ văn hóa tâm linh cây khèn được sử dụng cầu cho con người sinh ra, và cầu cho con người về thế giới bên kia. Chính vì vậy trong đời sống của người Mông không thể thiếu cây khèn, nó trở thành biểu tượng văn hóa trong đời sống cộng đồng."

Trong tang lễ người Mông ở huyện Si Ma Cai có điệu khèn vượt biển. Thợ múa khèn trên miệng chảo thắng cố và lộn khèn trên không trung, nhảy múa khèn trên cọc gỗ…

Cây khèn và trống kết hợp trở thành biểu tượng trong văn hóa của người Mông, trở thành "vật thiêng" được bảo quản cẩn thận. Chính vì thế, ở các bản làng người Mông đều có thợ biết chế tác khèn Mông. Khèn được mang bán ở các buổi chợ phiên và trở thành một sản phẩm hàng hóa đặc biệt, người Mông mua để sử dụng, khách du lịch mua khèn làm đồ lưu niệm, trưng bày…

Với những giá trị, nét độc đáo riêng vốn có, nghệ thuật múa khèn của người Mông ở Lào Cai đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2015.

Xem thêm clip múa khèn của người Mông ở Lào Cai: