Phụ nữ Cơ Tu "biến" cây dại thành quần áo, vợt xúc cá

Đồng bào Cơ Tu khai thác những loài dây leo mọc tự nhiên trong rừng như cây bhơ nương, cây angân xiết, cây kơ piad... chế biến thành sợi để đan lát các dụng cụ sinh hoạt, sản xuất và đánh bắt. Cây bhơ nương cũng là nguyên liệu chính để lấy sợi làm vợt xúc cá dưới sông suối.

Cây bhơ nương có thân nhỏ, dẻo, cao khoảng 1m - 1,5 m, đường kính khoảng 0,5cm. Thân cây được chia làm ba lớp: lớp ngoài cùng là lớp vỏ bọc màu xám, lớp thứ hai là lớp để lấy sợi, lớp thứ ba là lõi cây.

Cây bhơ nương được trồng chủ yếu vào tháng 3 và đến tháng 7 thì thu hoạch. Cây mọc thành từng bụi, mỗi bụi có khoảng 100 cây, nếu được chăm sóc tốt cây có thể duy trì suốt cả thời gian dài, vì cây bhơ nương sau khi chặt lấy cây già thì cây non tiếp tục lại nứt lên.

Đồng bào chặt cây bhơ nương về, chị em phụ nữ lấy dao bóc lớp vỏ cây và cạo bỏ đi lớp ngoài, chỉ lấy lớp vỏ cần lấy sợi. Sợi của cây bhơ nương được đem phơi khô để chế biến, se sợi.

Cách se sợi rất đơn giản, người ta lấy những sợi nhỏ đã tách đưa vào bắp vế rồi lấy tay se lại thành từng sợi to hơn. Se được bao nhiêu thì quấn thành bó, thành búp để dành dùng dần. Cách chế biến sợi của đồng bào giống như đồng bào miền xuôi làm sợi gai để may bao tải, bao tời. Sợi bhơ nương rất hữu dụng trong việc đan vợt xúc cá.

Phụ nữ Cơ Tu se sợi từ vỏ cây bhơ nương để đan vợt xúc cá. Những chiếc vợt khi hoàn thành.

Những lúc nông nhàn, bên cạnh dệt vải, phụ nữ Cơ Tu cũng thường đan vợt xúc cá. Vợt này có mặt lưới dày, mới nhìn giống như lưới đan bằng sợi nilon. Vợt được đan bằng sợi dây rừng này khá bền, có thể dùng lâu dài mà không sợ hư hỏng. Với cái vợt đơn sơ nối vào một cán gỗ dài, đồng bào có thể bắt được cá nhỏ, tôm, tép sở các triền suối, ao hồ.

Bên cạnh cây bhơ nương, cây angân xiết cũng được đồng bào khai thác lấy sợi. Đây một loại cây thân dây leo có ở rất nhiều quốc gia ở Đông Nam Á, đặc biệt là ở Lào và núi rừng Trường Sơn. Loài dây leo này phát triển rất nhanh, cành lá mọc um tùm khắp nơi, chen lấn với các các loài cây khác ở các trang trại, nương rẫy nên hiện đang được đồng bào tìm cách loại bỏ bớt do những tác động gây hại đến sự phát triển của môi trường rừng.

Đồng bào Cơ Tu vốn có nhiều kinh nghiệm trong việc thu hoạch loại cây này để chế bến sợi đan vợt, đan giỏ, đan lưới và làm dây cước để bắt cá chình.

Sợi cây a ngân xiết có màu trắng nên cần nhuộm màu để có thêm màu sắc phù hợp trong việc sử dụng, nhất là "ngụy trang" khi làm lưới, làm cước đánh cá ở sông suối. Đồng bào lấy vỏ cây a păng nấu nước thành màu nâu rồi bỏ sợi vào nhuộm. Ngoài một số loại cây nói trên, đồng bào Cơ Tu còn khai thác cây kơ piad để lấy sợi. Loại cây này mọc thành nhiều nhánh, thân cao hơn, rất dễ khai thác. Sợi cây này cũng rất bền chắc. Trước đây bà con lấy sợi làm quai dép đế gỗ để đi lại, bảo vệ, giữ sạch đôi chân khi đi lại ở nhưng nơi ẩm ướt, nơi có nhiểu cỏ gai.

Bên cạnh dân tộc Cơ Tu, các dân tộc sinh sống ở vùng núi rừng Trường Sơn như Tà Ôi, Bru - Vân Kiều... cũng khai thác các loại cây cỏ này để chế biến sợi dệt váy, áo, khố, khăn trùm đầu. Lúc đầu, người ta lấy nguyên miếng vỏ cây để làm quần áo che thân. Nhưng vỏ cây, mặc dù được gia công nhưng chúng vẫn thô cứng, rất khó sử dụng nên đồng bào lấy vỏ cây làm sợi để dệt nên tấm vải.

Mỗi khi có lễ hội, phụ nữ Cơ Tu thường cùng nhau đi xúc cá bằng vợt dưới suối để chế biến thành những món ăn truyền thống. Chiếc giỏ và cái vợt là công cụ bắt cá dưới suối củ phụ nữ Cơ Tu.

Sợi vỏ cây đưa vào khung để dệt thành tấm áo vỏ cây. Mãi đến khi đồng bào biết đến trồng bông hoặc khai thác bông tự nhiên để dệt vải thì họ vẫn còn dùng đến sợi vỏ cây phối hợp với sợi bông vải để dệt nên các tấm thổ cẩm.

Một công dụng nữa của cây bhơ nương, a ngân xiết... là dùng để chế biến thành chỉ khâu quần áo. Nhờ loại sợi này mà những tấm vỏ cây được nối lại thành các bộ phận như thân trước thân sau, khâu các điểm tiếp giáp thành váy ống, tấm choàng khổ rộng, tấm khố dài, áo khoác... theo lối trang phục cổ xưa của đồng bào Cơ Tu.

Bài, ảnh: Tấn Vịnh