Theo thần tích đền thờ tổ nghề may ở làng Trạch Xá (xã Hòa Lâm, huyện Ứng Hòa, Hà Nội) thì bà Nguyễn Thị Sen là một người con gái xinh đẹp, đảm đang của làng Trạch Xá.
Ngay từ nhỏ Nguyễn Thị Sen đã nổi tiếng chăm chỉ, khéo tay hay làm, ngoài việc giúp đỡ bố mẹ chuyện cửa nhà cô còn ra đồng phụ giúp việc đồng áng, hái dâu nuôi tằm, quay tơ dệt vải.
Khi trưởng thành, sắc đẹp và sự tài thêu thùa may vá của Nguyễn Thị Sen đã nổi khắp cả một vùng, nhiều người đánh tiếng, mai mối muốn hỏi cưới cô về làm vợ nhưng cô nhẹ nhàng từ chối mà nói rằng: Phận làm con hiếu lễ làm đầu, nay cha mẹ vẫn còn nhưng sức đã yếu thì tôi phải hết lòng phụng dưỡng, đâu dám vì chuyện riêng của mình mà quên đi bổn phận.
Khi ấy đất nước mới trải qua cơn binh lửa chiến tranh, đời sống người dân rất khó khăn, mùa màng thất bát, sản xuất bị đình trệ bởi hậu quả nặng nề mà loạn 12 sứ quân để lại. Đinh Tiên Hoàng sau khi dẹp tình trạng cát cứ đã lên ngôi hoàng đế năm Mậu Thìn (968), đặt quốc hiệu Đại Cồ Việt, lấy Hoa Lư làm kinh đô, đặt niên hiệu là Thái Bình như ước muốn xây dựng một đất nước giàu mạnh, một xã hội thái bình thịnh trị, ấm no, hạnh phúc.
Trong lĩnh vực kinh tế, Đinh Tiên Hoàng khuyến khích phát triển nghề nông tang, chăn nuôi, nhất là các ngành nghề thủ công.
Tại Trạch Xá, Nguyễn Thị Sen đã tập hợp một số người giỏi may vá lại cùng học hỏi kinh nghiệm lẫn nhau, may trang phục áo quần để bán cho dân chúng trong vùng.
Chuyện kể rằng khoảng đầu niên hiệu Thái Bình (970-979), Đinh Tiên Hoàng đã đi nhiều vùng trong cả nước để xem xét đời sống dân tình, chiêu mộ thêm hào kiệt, tìm kiếm nhân tài đưa về xây dựng kinh đô Hoa Lư.
Khi qua đất Trạch Xá của xứ Sơn Tây, nhà vua rất ngạc nhiên khi thấy người dân ở đây áo quần trang nhã, đẹp đẽ mới truyền dừng kiệu lại hỏi han thì được biết về Nguyễn Thị Sen và những người thợ tài hoa.
Thấy cô gái vừa xinh đẹp hiền thục, vừa tài hoa, lại thạo nghề may vá, Đinh Tiên Hoàng đã làm lễ hỏi cưới rồi đón về Hoa Lư, lập làm hoàng phi thứ tư nên mọi người thường gọi nàng là Tứ phi.
Trong bản Thần tích Đức Thánh Tổ diễn thơ của Cao Hữu Nghị có đoạn viết:
Anh hùng Vạn Thắng sơn hà
Nước Đại Cồ Việt, hiệu là triều Đinh
Cầu hiền tài, giúp triều đình
Vua đi các ngả tuyển binh tướng tài
Tình cờ về đất Hà Tây
Gặp người con gái nơi đây nơi đây tuyệt vời
Thật là sắc nước hương trời
Tuổi xuân phơi phới vui tươi dịu hiền
Có đôi má núm đồng tiền
Mắt đen lay láy, tóc huyền thướt tha
Hàm răng trong ngọc trắng ngà
Nụ cười như những đóa hoa xuân hồng
Giỏi cầy cuốc, giỏi cấy trồng
Vui say lao động trên đồng quê hương
Dãi dầu một nắng hai sương
Bông hoa đồng nội, thơm hương mặt trời
Vua Đinh thấy mặt thấy người
Lòng yêu mến, vội đón mời về cung
Nữ nhi sánh với anh hùng
Gái quê đồng nội – ung dung ngai vàng.
Nhà vua tin tưởng về tài khéo tay của Nguyễn Thị Sen nên giao cho nàng trông coi việc dạy cung nữ nuôi tằm, dệt vải, may áo quần triều phục cho hoàng cung.
 |
| Ban thờ bà Nguyễn Thị Sen tại đền thờ tổ nghề may ở làng Trạch Xá, Hòa Lâm, Ứng Hòa, Hà Nội. |
Vốn thạo nghề kim chỉ, cùng với sự khéo léo và sáng tạo, Tứ phi đã giúp họ phát triển để làm ra những sản phẩm mũ áo, trang phục đa dạng, đẹp đẽ được hoàng thân, quốc thích, hậu phi, công chúa, hoàng tử rất thích.
Sống trong cung được 10 năm, Tứ phi Nguyễn Thị Sen chỉ sinh được cho Đinh Tiên Hoàng được một nàng công chúa.
Tháng 10 năm Mậu Dần (978), Đinh Tiên Hoàng bị sát hại, triều đình tôn người con thứ của ông là Đinh Toàn, khi đó mới 6 tuổi lên làm vua, Thái hậu Dương Vân Nga buông rèm nhiếp chính, Thập đạo tướng quân Lê Hoàn xưng làm Phó vương. Các đại thần thân cận Đinh Tiên Hoàng sau đó đều bị giết chết.
Những xáo trộn triều chính đó kiến Tứ phi Nguyễn Thị Sen cảm thấy buồn bã, bà dâng sớ lên triều đình xin được từ giã hoàng cung cùng với con gái trở về quê hương sinh sống.
Tại đây, bà đem nghề may truyền dạy nghề cho nhân dân trong làng, khuyến khích họ chăm việc tằm tang, lại dạy cả nghề quay tơ, dệt vải; thế rồi người nọ học người kia, cha truyền con nối, thế hệ trước dạy cho thế hệ sau, nghề may gắn bó với người Trạch Xá và trở thành nghề truyền thống của làng.
Tri ân công đức của Nguyễn Thị Sen, dân làng đã tôn bà là Thánh sư và khi bà mất họ đã lập đền thờ phụng, bốn mùa khói hương. Hàng năm vào giỗ kỵ của bà ngày 12 tháng Chạp âm lịch, dân làng Trạch Xá lại tổ chức lễ tế tổ, mở hội thi may áo khéo, thi dệt lụa…để nhắc nhở mọi người nhớ đến bà tổ nghề của làng.
Đến đời Lý, vua Lý Thái Tổ một lần cưỡi thuyền rồng đi du ngoạn, có qua vùng đất Trạch Xá, thấy lụa tơ phơi ven sông, ghé lại xem rất lấy làm thích thú, sau khi về Thăng Long, vua cho quan đại thần về tuyển chọn những người thợ giỏi giang nhất đến kinh đô chăm lo việc dệt vải, may triều phục cho hoàng tộc, cung tần mỹ nữ.
Từ đó nghề may Trạch Xá góp phần vào sự phồn thịnh của các ngành nghề thủ công ở Thăng Long và được lưu truyền đi khắp cả nước.