Quả bầu khô - vật dụng độc đáo của đồng bào Bahnar, Jrai

Bầu thuộc nhà họ bí nên rất dễ trồng. Sau khi chọn được hạt giống, đồng bào các dân tộc Bahnar, Jrai ở tỉnh Gia Lai tiến hành gieo trồng xuống nơi có đủ độ ẩm thì dây bầu sẽ sinh trưởng, phát triển tốt, đơm hoa kết trái. Khoảng 3 đến 4 tháng sau khi gieo trồng, thời điểm này những quả bầu bắt đầu già và chuyển sang màu vàng óng thì thu hái.

Khi thu hái, đồng bào kiêng hái quả bầu đầu tiên trong giàn mà đem cột lại, rồi để dành làm giống cho mùa sau. Còn lại, họ thường chọn những quả bầu to đẹp, cân đối, đủ độ già, da láng, không bị sâu bọ hút chích đem về phơi khô để không bị dễ vỡ. Tiếp đó, họ sẽ khoét lỗ ở phần cuống, trút hết hạt trong ruột ra, rồi đem ngâm bùn trong 2 tháng, sau đó mang lên súc rửa cho thật sạch.

Sau công đoạn này, quả bầu được đem ngâm thêm lần nữa với nước lá mắt mèo non (một loại lá rừng tạo màu đen) giã nhỏ, hoặc dùng lá mắt mèo chà xát bên ngoài để vỏ bầu có màu đen, bóng, không bị phai màu theo thời gian. Nếu muốn giữ nguyên màu vàng nâu tự nhiên vốn có của quả bầu thì chỉ cần đem treo ở giàn bếp cho thật khô.

Đồng bào các dân tộc Bahnar, Jrai dùng quả bầu khô để đựng nước, rượu, lúa, gạo… Thông thường, những quả bầu dùng để đựng nước phải có bụng phình to, hình thuôn dài ở cuống. Ngược lại, nếu để đựng rượu mời khách thì quả bầu phải có hình nậm rượu với eo thắt giữa thân, hình dáng tròn, nhỏ. Những quả bầu này thường được đậy kín miệng bằng những chiếc nùi làm bằng lá cây rừng cuốn chặt.

Đối với quả bầu dùng để đựng lúa hoặc gạo thì nắp được làm bằng một miếng gỗ mỏng, bởi miệng bầu được khoét to, thuận tiện cho việc đổ lúa, gạo vào và lấy ra. Quả bầu dùng để đựng lúa gạo có hình dáng to, phình từ cuống đến thân, vỏ dày và cứng.

Tại các lễ hội của cộng đồng người Bahnar, Jrai như: lễ cúng thần rừng, lễ cúng nước giọt, lễ mừng lúa mới… quả bầu khô được dùng để đựng các lễ vật và tiết của con vật hiến sinh, mời các thần linh về tham dự. Đồng bào cho rằng, quả bầu là biểu tượng của sức mạnh, trường thọ và sự phát triển, có tác dụng hóa giải những khí xấu, mang lại may mắn cho buôn làng. Do đó, việc sử dụng quả bầu khô nhằm mục đích nhắc nhở mọi người nhớ về nguồn cội, đoàn kết khi cùng uống chung một bầu nước, một bầu rượu trước sự chứng giám của thần linh.

Đặc biệt, quả bầu khô còn được đồng bào các dân tộc Bahnar, Jrai sử dụng làm nguyên liệu để chế tác các nhạc cụ truyền thống, tạo nên sự phong phú, đa dạng trong đời sống tinh thần của người dân. Trong đó, quả bầu khô đã trở thành một bộ phận không thể thiếu của đàn ting ning hay còn gọi là đàn goong.

"Đàn ting ning được làm từ ống lồ ô. Cuối ống trên thân đàn có gắn nửa quả bầu khô để thu âm thanh. Để có được độ vang hơn, tôi thường chọn quả bầu tròn và dày. Đàn ting ning đã theo tôi đi khắp nơi từ huyện Đắk Đoa đến Kbang (tỉnh Gia Lai) và cùng tôi tham gia trình diễn tại các buổi lễ của đồng bào", anh R’Com Suk (dân tộc Bahnar, ngụ thị trấn Đắk Đoa, huyện Đắk Đoa, tỉnh Gia Lai) chia sẻ.

Hiện nay, cuộc sống của đồng bào các dân tộc Bahnar, Jrai ở tỉnh Gia Lai đã có nhiều đổi thay và các gia đình cũng đã mua sắm được các vật dụng sinh hoạt hiện đại. Thế nhưng, quả bầu khô vẫn hiện hữu trong cuộc sống bình dị của đồng bào, nó không chỉ "là hồn là cốt", là vật dụng sinh hoạt mà còn tượng trưng cho mối đoàn kết, gắn bó trong buôn làng.