Áo Nhật Bình: Lễ phục cung đình triều Nguyễn trở lại mạnh mẽ trong đời sống đương đại

Trong kho tàng di sản văn hóa Việt Nam, có những hiện vật gợi nhớ cả một thời đại. Áo Nhật Bình - lễ phục chính thức của phụ nữ hoàng tộc triều Nguyễn là ví dụ điển hình.

Chiếc áo cung đình chứa đựng nhiều yếu tố văn hóa và lịch sử

Từ ngàn xưa, trang phục không chỉ để mặc. Nó còn là ngôn ngữ phi văn tự - thứ ngôn ngữ âm thầm phản ánh tôn ti, địa vị, thậm chí quyền lực chính trị. Theo nhà nghiên cứu Trần Đức Anh Sơn, lễ phục cung đình triều Nguyễn vừa cho thấy trình độ thủ công tinh xảo, vừa là “một tấm gương phản chiếu quan hệ xã hội”.

Ngay khi lên ngôi, vua Gia Long (trị vì từ năm 1802 đến 1820) không chỉ lo củng cố lãnh thổ, mà còn quy định chặt chẽ cả trang phục hoàng cung. Từ đó, áo Nhật Bình chính thức ra đời, dành riêng cho hoàng hậu, công chúa, phi tần. Cổ áo hình chữ nhật được gọi là “cổ nhật bình” - vừa tượng trưng cho sự vuông vắn, nghiêm cẩn, vừa khác biệt hoàn toàn với cổ áo tròn, cổ chéo phổ biến trong y phục dân gian.

Không chỉ hình dáng, từng chi tiết nhỏ trên Nhật Bình đều mang hàm nghĩa khác nhau.

Màu sắc: Hoàng hậu được mặc áo màu vàng nhạt - ngoại lệ hiếm hoi khi sắc vàng vốn chỉ dành cho vua. Công chúa, phi tần được quy định mặc lam, hồng, tím, đỏ son, với sự phân chia rất khắt khe.

Hoa văn: Phượng hoàng, loan, trĩ dành cho nữ giới; rồng chỉ thêu cho vua. Một chiếc áo với phượng loan tinh xảo lập tức xác định được thân phận người mặc.

Chất liệu: Gấm, đoạn, lĩnh, sa, dệt kim tuyến hoặc thêu chỉ vàng - tất cả đều là vải quý hiếm, chỉ dành cho hoàng gia.

Trang phục Nhật Bình không chỉ có tính thẩm mỹ cao mà đó còn thấy cả một trật tự cung đình được dệt nên bằng chỉ vàng, chỉ ngọc.

Bên cạnh đó, Nhật Bình còn thể hiện khuôn mẫu Nho giáo trong từng đường kim mũi chỉ. Theo tư tưởng Nho giáo, phụ nữ lý tưởng phải giữ “tứ đức” Công - Dung - Ngôn - Hạnh. Nhật Bình với cổ áo vuông vức, hoa văn cân xứng, thân áo phủ dài, chính là hiện thân của khuôn phép này. Trang phục vừa tôn vinh nữ giới, vừa giam hãm họ trong vai trò “người vợ hiền, mẹ đảm”, phụ thuộc hoàn toàn vào chồng, cha, con trai

Các nhà nghiên cứu gọi đó là “quyền lực tượng trưng”: Phụ nữ được xuất hiện trong nghi lễ, nhưng quyền uy của họ chỉ mang tính hình thức, còn thực chất mọi quyền lực chính trị vẫn nằm trong tay nam giới.

Điều thú vị là, khi nhìn vào Nhật Bình, ta có thể thấy rõ sự lưỡng diện. Áo mang lại vinh quang cho phụ nữ hoàng tộc, cho phép họ hiện diện công khai, uy nghi trong các nghi lễ lớn nhưng cũng nhắc nhở họ rằng quyền lực ấy không thuộc về cá nhân, mà là quyền uy “được cấp phát” từ triều đình.

Nhà nghiên cứu Dương Kim Anh (Học viện Phụ nữ Việt Nam) cho rằng: “Áo Nhật Bình không chỉ làm đẹp, mà còn là công cụ củng cố trật tự tôn ti và giới hạn vai trò phụ nữ, đó là một biểu hiện tinh vi của chế độ nam quyền thời Nguyễn”.

Thế nên, có thể nói, Nhật Bình chính là “tấm gương kép”, vừa soi chiếu sự lộng lẫy của nữ giới cung đình, vừa phản chiếu những giới hạn mà xã hội đặt ra cho họ.

Trang phục cung đình trở lại mạnh mẽ, di sản được gìn giữ bởi giới trẻ

Thời gian đã đưa Nhật Bình rời xa chốn cung đình nhưng không làm mất đi sức sống. Những năm gần đây, Nhật Bình đã trở lại mạnh mẽ, từ sân khấu, điện ảnh đến đời sống hiện đại.

Trong lễ hội và du lịch Festival Huế, hình ảnh Nhật Bình được tái hiện qua các màn trình diễn cung đình. Du khách trong và ngoài nước không khỏi choáng ngợp khi thấy những thiếu nữ trong áo Nhật Bình bước đi chậm rãi giữa Đại Nội, như thể thời gian quay ngược.

Trong thời trang đương đại, nhiều nhà thiết kế Việt Nam đã cách tân Nhật Bình thành áo dài cưới hoặc trang phục biểu diễn. Vẫn giữ cổ vuông, hoa văn phượng nhưng phối cùng ren, lụa hiện đại biến Nhật Bình thành biểu tượng giao thoa giữa truyền thống và đương đại.

Trong đời sống, không chỉ nghệ sĩ hay nhà thiết kế, giới trẻ cũng hào hứng với Nhật Bình. Từ ảnh kỷ yếu, lễ đính hôn đến bộ sưu tập cosplay lịch sử, Nhật Bình xuất hiện ngày càng nhiều trên mạng xã hội. Với thế hệ trẻ, mặc Nhật Bình không chỉ để đẹp, mà còn để kết nối với cội nguồn.

Ngày nay, Nhật Bình không còn mang tính phân tầng xã hội. Không ai còn nhìn vào cổ áo vuông hay màu sắc chỉ để đoán đẳng cấp của phụ nữ. Trang phục Nhật Bình giờ đây được phụ nữ khoác lên mình như một cách khẳng định bản sắc, bản lĩnh và niềm tự hào dân tộc. Nhật Bình trở thành biểu tượng văn hóa Việt Nam, nơi phụ nữ hiện đại có thể khoác lên mình không phải để tuân thủ khuôn phép, mà để thể hiện bản lĩnh và sự duyên dáng, trở thành tiếng nói tự do của thời hiện đại.