Dòng báo nữ trong kỷ nguyên số: Cơ hội và thách thức

Vai trò của dòng báo nữ ở Việt Nam

Trong suốt tiến trình phát triển của nhân loại nói chung và ở Việt Nam nói riêng, người phụ nữ đóng vai trò quan trọng trong xã hội. Họ không chỉ là "nội tướng" trong việc gìn giữ, phát huy những giá trị truyền thống cốt lõi của mỗi gia đình, mà còn tích cực học tập, lao động, sản xuất, tham gia có trách nhiệm vào các hoạt động xã hội. Tuy nhiên, ở Việt Nam, do ảnh hưởng nặng nề của tư tưởng Nho giáo nên dưới chế độ phong kiến, địa vị của người phụ nữ trong xã hội không được đề cao, coi trọng. Từ khoảng cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, chịu ảnh hưởng từ các tư tưởng phương Tây, nhất là từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, do những biến chuyển của xã hội và bằng nhiều chủ trương, chính sách tiến bộ nên vị thế của người phụ nữ đã thay đổi. Phụ nữ Việt Nam ngày nay đang tiếp tục nâng tầm năng lực và phẩm chất, đoàn kết, phát huy tiềm năng, sức sáng tạo trong lao động sản xuất, công tác và học tập để đáp ứng yêu cầu của hội nhập, phát triển.

Lịch sử báo chí ở Việt Nam được biết đến kể từ năm 1862 với sự xuất hiện của tờ Xã thôn công báo (in chữ Pháp) và tờ báo chữ quốc ngữ đầu tiên là Gia Định báo phát hành số 1 ngày 15/4/1865, nhưng phải đến năm 1907, lần đầu tiên phụ nữ nước ta mới có một chuyên mục riêng đăng trên báo, tạp chí. Đó là mục "Nhời đàn bà" của tờ Đăng cổ tùng báo. Để rồi phải đến ngày 1/12/1918, một tờ báo riêng của nữ giới Việt Nam mới chính thức ra đời, đó là tờ Nữ giới chung. Theo thống kê, tính đến Cách mạng tháng Tám năm 1945, trong số hàng trăm tờ báo thuộc các thể loại được xuất bản tại Việt Nam, chỉ có hơn 10 tờ báo phụ nữ. Hầu hết các tờ báo phụ nữ này đều có thời gian tồn tại ngắn, đa số chỉ ra được khoảng 10 số báo, như: Nữ giới chung (tuần báo, xuất bản từ tháng 2/1918 đến tháng 7/1918), Phụ nữ thời đàm (Hà Nội, 1930-1934), Phụ nữ tân tiến (Huế, 1932 - 1934), Tân nữ lưu (Hà Nội, 1935 - 1936), Việt nữ (Hà Nội, 1937), Phụ nữ Hà Nội (1938 - 1939). Phụ nữ tân văn ra đời năm 1929 tại Sài Gòn (nay là Thành phố Hồ Chí Minh) là tờ báo thuộc dòng báo nữ có thời gian hoạt động lâu nhất. Tờ báo được phát hành rộng rãi cả nước và thu hút lượng lớn độc giả từ năm 1929 đến tháng 4/1935.

Nếu chuyên mục "Nhời đàn bà" trên Đăng cổ tùng báo mới chỉ xoay quanh các hủ tục trong ma chay cưới hỏi, tục đa thê hay việc bình đẳng giáo dục thì đến năm 1913, mục "Nhời đàn bà" trên Đông Dương tạp chí đã mở rộng thêm việc truyền bá khoa học, văn minh và yếu tố nữ quyền. Mặt khác, nếu ở các chuyên mục này, người ký bút hiệu Đào Thị Loan là nhà báo nổi tiếng Nguyễn Văn Vĩnh thì sau đó, dòng báo chí nữ đề cập đến những vấn đề liên quan đến phụ nữ phong phú hơn. Nữ giới chung đưa ra những quan điểm, lý giải, lập luận nhằm làm rõ khái niệm, nội dung nữ quyền, nam-nữ bình đẳng; về vai trò của người phụ nữ; phụ nữ chức nghiệp; vấn đề phổ biến kiến thức khoa học cho phụ nữ... Tờ báo chỉ tồn tại được 5 tháng 19 ngày, ra được 22 số. Tuy vậy vẫn có thể nói rằng, đây là lần đầu tiên trên báo chí Việt Nam, vấn đề nữ quyền được đưa ra thảo luận một cách trực tiếp và do chính phụ nữ lên tiếng.

Giai đoạn 1930 -1945, tình hình xã hội, tư tưởng tại Việt Nam có những thay đổi quan trọng. Vấn đề nữ quyền, giải phóng phụ nữ, phụ nữ tham gia vào cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc đã trở thành các chủ đề thu hút sự quan tâm của xã hội. Hàng loạt tờ báo phụ nữ được xuất bản ở 3 miền Bắc - Trung - Nam. Nội dung cũng phong phú, đa dạng hơn. Các báo đăng nhiều bài viết cổ động phong trào giáo dục cho phụ nữ, vận động phụ nữ tạo dựng nghề nghiệp để tự lập, nuôi sống bản thân và gia đình, đồng thời tham gia sản xuất của cải cho xã hội; về tinh thần tương thân tương ái giữa các chị em phụ nữ; đưa ra nhiều tấm gương phụ nữ ở các nước đã thay đổi địa vị trong gia đình và xã hội khi họ được học hành, có nghề nghiệp, để phụ nữ Việt Nam soi vào; phê phán những nguyên tắc đạo đức phong kiến, kêu gọi phụ nữ thoát khỏi những ràng buộc lễ giáo lạc hậu; ủng hộ tự do kết hôn vì tình yêu; vận động phong trào phụ nữ với thể thao, quyền bầu cử và ứng cử; phổ biến những kiến thức khoa học, pháp luật, vệ sinh, nữ công…

Cách mạng tháng Tám thành công, từ năm 1946, Ban liên lạc phụ nữ Bắc bộ đã có tờ Tiếng gọi phụ nữ (là tiền thân của Báo Phụ nữ Việt Nam). Đây là cơ quan tuyên truyền, vận động, tập hợp phụ nữ vào đoàn Phụ nữ Cứu quốc trong Mặt trận Việt Minh. Đến năm 1948, Báo Phụ nữ Việt Nam ra đời tại Việt Bắc; là cơ quan ngôn luận của Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam từ khi ra đời đến nay. Ngày 6/3/1998, Chủ tịch nước ký quyết định số 187-KT/CT tặng thưởng Huân chương độc lập hạng Nhất cho Báo Phụ nữ Việt Nam.

Từ năm 1975 tới nay, dòng báo nữ Việt Nam tiếp tục phát triển cả về số lượng đầu báo cũng như số lượng người làm báo là phụ nữ. Số lượng các nhà báo nữ không chỉ tập trung ở các cơ quan báo chí thuộc dòng báo nữ mà còn ở những cơ quan thông tấn, báo chí khác của cả nước. Hiện nay, cùng với sự phát triển của đất nước, báo chí nữ đã có những bước phát triển mới, mạnh về số lượng, đa dạng, phong phú về loại hình, sinh động về nội dung. Đặc biệt, từ sau năm 1945, bên cạnh những tờ báo dành riêng cho phụ nữ còn có các báo, tạp chí, đài (phát thanh, truyền hình) với các mục chuyên biệt về phụ nữ hay nội dung đề cập đến phụ nữ cũng ngày một nhiều, toàn diện, sâu sắc hơn.

Cùng với dòng báo chí nữ thì còn phải kể đến lực lượng những người làm báo là phụ nữ. Nếu như trước đây phụ nữ làm báo (trong vai trò phóng viên, biên tập viên) khá ít, thậm chí ở giai đoạn đầu gần như chỉ có mấy người, thì ngày nay đã khác. Lực lượng những người làm báo là phụ nữ chiếm tỷ lệ khá cao. Nhiều phụ nữ không chỉ thể hiện tố chất, tài năng, bản lĩnh ở vị trí phóng viên, biên tập, phát thanh, phát hành... mà còn trong vai trò quản lý, lãnh đạo cơ quan báo chí. Họ đảm nhận nhiều vai trò, vị trí khác nhau và thể hiện hiệu quả ở nhiều lĩnh vực thuộc các loại hình báo chí. Theo số liệu thống kê của Hội Nhà báo Việt Nam, ở thời điểm giữa năm 2023, cả nước có hơn 21.200 hội viên, trong đó nữ giới chiếm trên 40%. Thực tế chứng minh, những phóng viên, người làm báo là nữ tác nghiệp không chỉ bó hẹp trong những vấn đề về phụ nữ mà đã có nhiều cây bút sắc sảo, có tiếng nói trong những lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội.

Sự ra đời và phát triển của dòng báo nữ có vai trò hết sức quan trọng trong xã hội. Đó không chỉ là việc hình thành nên một trong những "kênh" thông tin đề cập đến phụ nữ, cung cấp nguồn tri thức đa dạng, phù hợp dành cho phụ nữ, giúp cho phụ nữ bày tỏ quan điểm, chính kiến, thể hiện của mình, mà còn tạo nên sự cân bằng hơn về điều kiện, quyền tiếp cận thông tin đối với nữ giới, thực hiện bình đẳng giới trong xã hội.

Những vấn đề đặt ra đối với dòng báo nữ trong kỷ nguyên số

Trong bối cảnh chuyển đổi số mạnh mẽ, báo chí nói chung và dòng báo nữ nói riêng đang đứng trước những thay đổi căn bản về tư duy, phương thức tổ chức, quy trình xuất bản và mô hình tiếp cận công chúng. Độc giả ngày nay không chỉ đọc mà còn tương tác, chia sẻ, tạo nội dung và phản hồi đa chiều trên nhiều nền tảng. Điều này buộc dòng báo nữ phải đồng thời thực hiện 2 nhiệm vụ: giữ gìn bản sắc - đổi mới nội dung - hiện đại hóa công nghệ để không bị tụt hậu giữa bối cảnh cạnh tranh gay gắt từ mạng xã hội, các nền tảng nội dung số và xu hướng cá nhân hóa thông tin.

Trong kỷ nguyên số, việc chuyển đổi số là xu hướng tất yếu đối với các cơ quan báo chí. Đó là sự thay đổi về phương thức tổ chức, quy trình xuất bản và hình thức thể hiện trong hoạt động. Ở đó, trước hết là sự thay đổi về nhận thức, chuẩn bị về nhân lực, đầu tư đổi mới mô hình quản trị, quy trình xuất bản, rồi ứng dụng công nghệ số trong hoạt động chuyên môn, cách tiếp cận công chúng, khai thác kinh tế số… Người làm báo lúc này, bên cạnh những đòi hỏi về sức khỏe thể chất, tinh thần, sự đam mê, điều kiện làm việc, còn phải hội tụ các yếu tố về kiến thức, kỹ năng, kỹ thuật và công nghệ để có thể tận dụng được lợi thế về kinh nghiệm, công nghệ thông tin. Tuy nhiên, những vấn đề này đến nay không phải tất cả các cơ quan báo chí đều đã sẵn sàng và có đủ điều kiện để áp dụng triển khai ngay. Đặc biệt, trong bối cảnh nhiều cơ quan báo chí từ chỗ vốn đã quen với phương thức hoạt động báo chí truyền thống, nay chuyển sang tự chủ kinh tế nhưng vẫn phải thực hiện các nhiệm vụ thông tin tuyên truyền theo yêu cầu sẽ không khỏi lúng túng, khó khăn.

Đối với dòng báo nữ ở Việt Nam, tuy đã khẳng định được vị thế của mình nhưng bên cạnh những cơ hội còn phải đối mặt với không ít thách thức trong kỷ nguyên số. Do nhiều nguyên nhân nên dẫu hệ thống các cơ quan báo chí ở nước ta được xem là đã có sự phát triển mạnh mẽ, phụ nữ đã có những cơ quan báo chí của mình với các loại hình báo chí khác nhau, song không phải báo của phụ nữ chỉ dành cho phụ nữ và tất cả thông tin của báo chí đều được phụ nữ đón nhận. Vì vậy, việc báo chí thể hiện ra sao để hấp dẫn, mang lại giá trị cho phụ nữ là việc không dễ. Thậm chí, phụ nữ có thể đảm nhận thực hiện được tất cả các vị trí, phần việc giống như nam giới, nhưng không phải sản phẩm nào của họ cũng để dành cho phụ nữ và được phụ nữ quan tâm, chờ đợi.

Phụ nữ làm báo, nhất là báo về phụ nữ, có nhiều lợi thế. Đó không chỉ là sự tận tụy, khéo léo, thấu hiểu, sáng tạo trong nghề nghiệp, mà còn ở sự kiên nhẫn, mềm dẻo trong công việc, cách thể hiện trong quá trình tác nghiệp. Tuy nhiên, bên cạnh những thế mạnh đó thì khi nữ giới làm báo cũng có những khó khăn, hạn chế nhất định; trong đó có thể kể đến như:

- Quan niệm, nhận thức về phụ nữ nói chung chưa phải ở đâu và lúc nào cũng đầy đủ. Đôi khi là định kiến, việc đánh giá thiếu khách quan về vai trò của phụ nữ trong xã hội, thậm chí ít nhiều vẫn còn có sự phân biệt, thiếu tôn trọng nữ giới, chưa tạo điều kiện để phụ nữ phát huy vai trò của mình trong công tác xã hội cũng như trong hoạt động nghề nghiệp.

- Lao động báo chí khá vất vả, chịu nhiều áp lực, đòi hỏi phải có thời gian, sức khỏe và bản lĩnh nghề nghiệp vững vàng. Trong khi phụ nữ còn phải thực hiện các vấn đề thuộc về thiên chức, là "nội tướng" trong gia đình nên ít nhiều vẫn chịu thiệt thòi hơn so với nam giới.

- Người làm báo phải chịu sức ép ngày càng lớn do những yêu cầu mới đặt ra về kiến thức, kỹ năng, kỹ thuật và công nghệ. Để có điều kiện học tập nâng cao trình độ, năng lực và tập trung làm báo với cường độ cao đòi hỏi phải có sự đầu tư về thời gian, công sức, tiền bạc.

Trong thời kỳ chuyển đổi số, không thể phủ nhận những cơ hội lớn đang mở ra cho dòng báo nữ. Tuy nhiên, để thực sự bứt phá, dòng báo này cần chủ động tái định vị mình như một dòng báo mang sứ mệnh gắn kết, lan tỏa và dẫn dắt cộng đồng nữ giới trong một thế giới đang vận động nhanh, đa chiều và số hóa mạnh mẽ.

Một số giải pháp nâng cao vai trò của dòng báo nữ và phụ nữ làm báo trong kỷ nguyên số

Trong bối cảnh báo chí toàn cầu đang bước vào giai đoạn chuyển đổi số sâu rộng, dòng báo nữ tại Việt Nam không chỉ đứng trước những thách thức về công nghệ, thị trường và mô hình vận hành, mà còn phải khẳng định bản sắc của mình trong việc truyền tải tiếng nói của phụ nữ và vì phụ nữ. Để dòng báo nữ phát triển bền vững, phát huy hiệu quả vai trò xã hội và phù hợp với đặc thù giới trong thời đại số, cần có một hệ thống giải pháp đồng bộ, toàn diện và thực tiễn trên nhiều phương diện.

Thứ nhất, cần tiếp tục nâng cao và đẩy mạnh tuyên truyền, nhận thức về vai trò, vị trí của phụ nữ trong xã hội nói chung và báo chí nữ nói riêng. Mặc dù, thời gian qua vấn đề bình đẳng giới và công tác phụ nữ luôn được Đảng, Nhà nước ta coi trọng, nhưng trên thực tế, đâu đó vẫn còn tồn tại những khoảng cách chênh lệch giữa nam và nữ trong việc thực hiện các quyền và nghĩa vụ mà pháp luật đã quy định cũng như trong thực tế. Để có sự đánh giá đầy đủ, khách quan về vai trò của phụ nữ trong xã hội, cần loại bỏ tư tưởng "trọng nam khinh nữ", định kiến về năng lực làm việc của nữ giới, phân biệt đối xử giữa nam và nữ trong công việc cũng như các yếu tố liên quan đến vị trí việc làm, năng lực công tác, khả năng thụ hưởng, điều kiện làm việc.

Thứ hai, cần có chính sách bảo đảm quyền lợi và cơ hội bình đẳng giới một cách thực chất, đầy đủ. Cụ thể, nhà nước và các tổ chức, cơ quan quản lý cần có chủ trương, chính sách phù hợp nhằm khuyến khích, tạo điều kiện để báo chí nữ và phụ nữ làm báo phát huy trong hoàn cảnh mới. Cần có những cơ chế, quy định và giải pháp cụ thể, đồng thời phải được thực hiện nghiêm túc ở nhiều phương diện trên thực tế nhằm tạo điều kiện, khuyến khích, phát huy vai trò của phụ nữ.

Thứ ba, đối với các cơ quan chủ quản báo chí, cần tăng cường quan tâm chỉ đạo, định hướng và tạo điều kiện, hỗ trợ để duy trì, phát huy hoạt động của các cơ quan báo chí của phụ nữ, nội dung hoạt động liên quan đến nữ giới cũng như vai trò của phụ nữ làm báo. Đó không chỉ là những định hướng chung chung, mà cần tạo điều kiện về cơ sở vật chất, hỗ trợ đào tạo và chia sẻ những khó khăn thực tế đối với các cơ quan báo chí. Đối với các cơ quan báo chí của phụ nữ, tuyên truyền về phụ nữ, song song với hoạt động nghề nghiệp chuyên môn, tiếp cận với độc giả, họ còn có nhiệm vụ lớn đó là góp phần thông tin, tuyên truyền, định hướng cho đối tượng cần được quan tâm là nữ giới với những yếu tố mang tính đặc thù để thực hiện mục tiêu bình đẳng giới.

Thứ tư, đối với các cơ quan báo chí của phụ nữ và báo chí về phụ nữ cần bám sát chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước, cơ quan chủ quản, nghiên cứu để có chiến lược phát triển phù hợp trong giai đoạn mới. Ở đó, một mặt cần căn cứ vào xu thế phát triển chung của thế giới và Việt Nam, tôn chỉ mục đích hoạt động và năng lực, điều kiện của đơn vị, mặt khác cần chú trọng đổi mới phương thức hoạt động, tiến hành chuyển đổi số; kịp thời nắm bắt nhu cầu, thị hiếu độc giả, nhất là đối tượng nữ, để có cách tiếp cận, cung cấp sản phẩm đa dạng, phù hợp, hấp dẫn, hiệu quả. Mỗi cơ quan báo chí của phụ nữ và báo chí về phụ nữ cần xác định nhóm đối tượng độc giả chính của mình, cũng như cần linh hoạt và tạo điều kiện để phát huy khả năng sáng tạo của nữ giới, người làm báo liên quan đến phụ nữ. Ngày nay, xu hướng báo mạng (báo điện tử) đang phát triển mạnh do tích hợp nhiều lợi thế, nhu cầu tìm kiếm thông tin đã có thay đổi, nghiên cứu để chuyển từ hình thức thông tin sang dữ liệu (tư liệu); tích hợp nhiều loại hình truyền thông khác nhau, nâng cao khả năng tương tác với bạn đọc; chủ động khai thác, làm kinh tế báo chí, hướng đến thu phí… Trên cơ sở đó, các cơ quan báo chí cần sớm có định hướng xây dựng mô hình tòa soạn, phương thức hoạt động phù hợp.

Thứ năm, đối với phụ nữ làm báo và người làm báo về phụ nữ. Trong kỷ nguyên số, phụ nữ làm báo và người làm báo về phụ nữ cần xác định rõ vai trò, trách nhiệm của mình đối với cộng đồng xã hội để có tư tưởng, định hướng nghề nghiệp rõ ràng. Bên cạnh đó, cần trang bị những yếu tố cần thiết về tâm lý, kiến thức, kỹ năng để đảm nhận tốt vai trò của mình trước những yêu cầu về chuyên môn cũng như những áp lực có thể xuất hiện bất cứ lúc nào từ phía dư luận, bạn đọc hay mạng xã hội. Người làm báo bên cạnh niềm đam mê nghề nghiệp, cần làm chủ được báo chí đa phương tiện, công nghệ, hiểu chuyên sâu về một lĩnh vực. Đối với phụ nữ làm báo, nhất là làm báo của phụ nữ, cần có sự sắp xếp, điều chỉnh để hài hòa giữa quan hệ gia đình, xã hội, công việc, bên cạnh đó cần tránh tự ti, cảm tính thái quá hay mang theo định kiến rồi tự làm khó mình và cơ quan báo chí.

Ngoài ra, để dòng báo nữ có cơ hội phát triển và thể hiện hiệu quả vai trò của mình trong kỷ nguyên số, cần có sự tham gia, đồng hành của các cơ quan, tổ chức, những người làm báo và bạn đọc. Đó là sự thấu hiểu, có cơ chế phù hợp, định hướng, tạo điều kiện của các cơ quan quản lý đối với dòng báo nữ trong hoàn cảnh mới.

Tóm lại, để giải quyết tốt câu chuyện về tương lai phát triển của báo chí nói chung và dòng báo nữ nói riêng trong kỷ nguyên số cần có sự tham gia, vào cuộc của nhiều cơ quan, tổ chức, cá nhân. Ở đó bao gồm cả việc tăng cường nhận thức, kèm theo các cơ chế chính sách phù hợp nhằm tạo điều kiện cho báo chí phát triển, song trước hết vẫn là sự chủ động đổi mới tư duy, định hướng đầu tư, nâng cao năng lực, hiệu quả hoạt động báo chí trong môi trường số của chính cơ quan báo chí và những người làm báo. Tương lai phát triển của dòng báo nữ trong kỷ nguyên số không chỉ phụ thuộc vào nỗ lực nội tại của các cơ quan báo chí và nữ nhà báo, mà còn cần sự chung tay của toàn xã hội - từ chính sách, công nghệ, đào tạo đến độc giả. Trên hết, đó là sự chủ động đổi mới tư duy, làm báo vì cộng đồng, làm báo để dẫn dắt và kiến tạo giá trị trong một thế giới số đang vận động không ngừng.