Hành lang pháp lý mới giúp nhà khoa học "sáng tạo không sợ hãi"

Nhà khoa học bớt nỗi lo bị phạt vì công trình thất bại

Đối với nhiều nhà khoa học Việt Nam, rào cản lớn nhất lại không nằm ở kỹ thuật, mà là nỗi sợ bị quy trách nhiệm khi công trình không đạt kết quả như kỳ vọng. Tiến sĩ Trần Hoàng Quyên, Viện Công nghiệp thực phẩm, chia sẻ: "Làm nghiên cứu khoa học, hình dung đơn giản là mình định sử dụng phương pháp này nhưng khi thực hiện thấy không phù hợp, mình bắt buộc phải thay đổi. Tuy nhiên, việc thay đổi phương pháp, nguyên liệu lại vướng ngay vào cơ chế thanh quyết toán và hành chính".

Tình trạng này dẫn đến sự kìm hãm chung trên quy mô lớn. Đơn cử như, tại Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên, dù sở hữu đội ngũ chất lượng cao với 70 tiến sĩ và 19 Phó piáo sư, nhưng số lượng đề tài nghiên cứu mạo hiểm lại chưa tương xứng. Nguyên nhân cốt lõi là do "độ trễ chính sách" và áp lực "thành công tuyệt đối".

Liên quan tới vấn đề này, PGS.TS Nguyễn Văn Hảo cho biết: "Tôi chỉ lấy một ví dụ đơn giản, thời gian hành chính công trình nghiên cứu khoa học của tôi tính từ ngày 1/1, nhưng việc đấu thầu hóa chất, vật tư kéo dài gần hết năm. Nhà khoa học mất 1 năm đầu không thực hiện được gì... nhưng vẫn yêu cầu phải đưa ra được kết quả nghiên cứu. Nếu không đưa ra được kết quả, bạn biết câu chuyện sẽ như thế nào rồi đấy". 

PGS.TS Nguyễn Đình Vinh cũng nhấn mạnh, việc không chấp nhận rủi ro đã khiến các nhà khoa học 'ngại' triển khai, hoặc chỉ làm những nghiên cứu "biết là sẽ thành công nên không có giá trị đột phá cao".

Thực tế này cho thấy, rủi ro khách quan (thử nghiệm thất bại) đang dễ dàng bị đánh đồng với sự vô trách nhiệm hoặc sai phạm. Tuy nhiên, giới khoa học luôn hiểu rõ rằng, một nghiên cứu không thành công không có nghĩa là thất bại hoàn toàn. Nó vẫn là nền tảng cho những thành công sau này.

PGS.TS Vũ Nguyên Thành, Viện trưởng Viện Công nghiệp thực phẩm khẳng định: "Trong nghiên cứu khoa học, rủi ro, thất bại cũng có giá trị. Tôi nghĩ là những nghiên cứu khoa học dù không thành công cũng có giá trị nhất định, bởi nghiên cứu đấy có thể sẽ là tiền đề cho những nghiên cứu tiếp theo".

Phân định rạch ròi "rủi ro" và "trục lợi"

Chiến lược Phát triển Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo đến năm 2030 đã đặt mục tiêu tháo gỡ điểm nghẽn bằng việc "chấp nhận nguyên tắc rủi ro và có độ trễ". Quy định này đã được cụ thể hóa trong Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo 2025, chính thức có hiệu lực từ ngày 01/10/2025.

Theo đó, phạm vi rủi ro được mở rộng, Luật không chỉ thừa nhận rủi ro trong nghiên cứu khoa học mà còn mở rộng phạm vi ra toàn hệ sinh thái, bao gồm: Rủi ro trong nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo. Rủi ro trong thử nghiệm có kiểm soát;  Rủi ro trong đầu tư mạo hiểm.

Việc này cho thấy sự nhìn nhận toàn diện về tính mạo hiểm của quá trình đổi mới sáng tạo, từ nghiên cứu cơ bản đến ứng dụng.

Đây là quy định mang tính đột phá và khả thi nhất, tạo động lực mạnh mẽ, giúp nhà khoa học thực sự hết sợ thất bại, cụ thể: Tổ chức, cá nhân thực hiện nghiên cứu sẽ được loại trừ trách nhiệm hành chính và miễn trách nhiệm dân sự đối với thiệt hại gây ra cho Nhà nước khi kết quả không như mong đợi.

Điều kiện để được miễn trách nhiệm (Phân định "Trục lợi" và "Thất bại") cũng được quy định rõ, cụ thể: Phải tuân thủ đầy đủ quy trình, quy định trong quá trình triển khai thực hiện. Không có hành vi gian lận, cố ý vi phạm pháp luật, không sử dụng sai mục tiêu, phạm vi kinh phí.

Theo các nhà khoa học, cơ chế này phân định rạch ròi giữa thất bại khách quan (do tính chất thử nghiệm của khoa học) và sai phạm chủ quan (gian lận, trục lợi). Sự thất bại nghiêm túc, trung thực sẽ không bị coi là sai phạm pháp luật. Điều này giải quyết trực tiếp nỗi sợ bị quy trách nhiệm, khuyến khích các nhà khoa học mạo hiểm thực hiện những đề tài đột phá.

Từ 01/10/2025, rủi ro trong khoa học sẽ chuyển từ rào cản thành một nguyên tắc vận hành cần thiết; giảm áp lực với nỗi lo pháp lý, những quy định mới nêu trên đã tạo ra "tấm khiên" vững chắc, thúc đẩy giới nghiên cứu dám nghĩ, dám làm để tạo ra những công trình thực sự đột phá cho sự phát triển của quốc gia.