Hộ kinh doanh kê khai thuế: Xu thế tất yếu nhưng còn nhiều khó khăn

Xu thế tất yếu

Việc chuyển từ chế độ thuế khoán sang kê khai với hộ kinh doanh là một bước thay đổi lớn trong quản lý thuế, ảnh hưởng trực tiếp đến hàng triệu hộ kinh doanh cá thể trên cả nước. Mục tiêu của chính sách là minh bạch hóa nguồn thu, chống thất thu ngân sách và đưa hoạt động kinh tế phi chính thức vào khu vực chính thức. Tuy nhiên, nhiều ý kiến cho rằng đây là con dao hai lưỡi, vừa tạo cơ hội minh bạch, vừa làm tăng áp lực cho nhóm hộ kinh doanh nhỏ.

Theo Luật sư Nhâm Mạnh Hà - Đoàn Luật sư Thành phố Hà Nội: "Từ trước đến nay, thuế khoán được áp dụng trên cơ sở doanh thu ước tính, giúp hộ kinh doanh nhỏ dễ thở và giảm gánh nặng thủ tục. Nhưng chính cơ chế này lại là "kẽ hở" khiến ngân sách mất nguồn thu lớn, vì nhiều hộ kê khai thấp hơn thực tế hoặc trốn thuế. Việc chuyển sang kê khai nghĩa là hộ kinh doanh phải ghi chép, lưu giữ hóa đơn và nộp thuế dựa trên doanh thu thực tế. Đây là bước tiến phù hợp với xu thế minh bạch hóa và số hóa quản lý tài chính".

Về lâu dài, việc chuyển đổi từ thuế khoán sang kê khai là bước đi tất yếu trong quá trình hiện đại hóa nền tài chính quốc gia. Khi toàn bộ hoạt động kinh doanh được số hóa và minh bạch, Nhà nước có thể thu đúng, thu đủ mà không cần tăng thuế. Đồng thời, người dân cũng cảm thấy công bằng hơn khi không còn cảnh hộ nhỏ phải chịu mức thuế ước tính thiếu chính xác. Chính sách này vì thế cần được nhìn nhận không chỉ là cải cách kỹ thuật, mà là bước tiến văn hóa trong quản trị công. Khi minh bạch trở thành thói quen, kinh tế Việt Nam sẽ trưởng thành hơn về cả ý thức tuân thủ và năng lực quản lý, luật sư Hà cho biết thêm.

Điểm đáng chú ý là việc chuyển sang kê khai sẽ giúp hình thành thói quen quản lý tài chính chuyên nghiệp hơn trong cộng đồng kinh doanh nhỏ lẻ. Khi hộ kinh doanh bắt đầu ghi chép, lưu trữ và phân tích doanh thu, họ sẽ hiểu rõ dòng tiền của mình, dễ dàng ra quyết định đầu tư hoặc mở rộng quy mô. Đó cũng là bước đệm giúp họ tiến gần hơn đến việc trở thành doanh nghiệp chính thức. Tuy nhiên, để điều đó trở thành hiện thực, chính sách cần khuyến khích hơn là ép buộc. Một lộ trình mềm dẻo cùng cơ chế thưởng phạt rõ ràng sẽ tạo tâm lý tích cực và hạn chế phản ứng tiêu cực.

Bà Đỗ Hải, chuyên gia trong lĩnh vực kế toán và thuế cho hay, việc chuyển sang kê khai là xu thế tất yếu, tạo sự công bằng cho các đối tượng tham gia kinh doanh trong nền kinh tế. Đồng thời, cũng góp phần định hướng tốt hơn cho các chủ hộ kinh doanh thực hiện đúng theo quy định pháp luật về thuế.

Việc đưa doanh thu từ 200 triệu đồng đến 3 tỷ đồng được áp mức thuế khoán, trên 3 tỷ đồng kê khai nộp thuế theo doanh thu - chi phí để nộp thuế thu nhập cá nhân là rất hợp lý. Nguyên nhân bởi nhiều hộ kinh doanh có thể tốn rất nhiều chi phí nhưng trước đây tính theo tỷ lệ phần trăm doanh thu khiến các chủ hộ kinh doanh phát sinh thuế phải nộp rất nhiều. Trong thời gian tới, áp dụng như vậy thì các hộ kinh doanh sẽ tối ưu được chi phí thay vì như hình thức khoán trước đây

Ông Hoàng Ngọc, chủ một hộ kinh doanh trên địa bàn xã Gia Lâm (Hà Nội), cho rằng hình thức kê khai giúp hộ kinh doanh phản ánh trung thực hơn quy mô và hiệu quả hoạt động, từ đó tạo cơ sở công bằng trong nghĩa vụ thuế giữa các hộ có quy mô khác nhau. Khi doanh thu và chi phí được ghi chép, quản lý rõ ràng, hộ kinh doanh cũng dễ dàng tiếp cận các chính sách hỗ trợ, vay vốn ngân hàng hay chuyển đổi lên doanh nghiệp chính thức. 

Về phía nhà nước, cơ chế kê khai giúp tăng cường tính minh bạch, hạn chế thất thu thuế, đồng thời tạo dữ liệu chính xác phục vụ hoạch định chính sách kinh tế. Dù ban đầu có thể phát sinh khó khăn do thói quen kế toán chưa chuyên nghiệp, song về lâu dài, việc kê khai sẽ giúp hộ kinh doanh hình thành văn hóa quản trị tài chính chuẩn mực, tạo nền tảng cho quá trình phát triển bền vững và hội nhập.

Nhiều khó khăn

Tuy vậy, thách thức lớn là khả năng thích ứng. Phần lớn hộ kinh doanh nhỏ ở Việt Nam không có hệ thống kế toán chuyên nghiệp, trình độ công nghệ thấp, và chưa quen với việc kê khai điện tử. Nếu không có hỗ trợ kỹ thuật và hướng dẫn cụ thể, họ sẽ rất dễ sai sót trong kê khai, dẫn đến bị phạt hoặc chịu thiệt. Do đó, cần có giai đoạn chuyển tiếp để tập huấn, hướng dẫn và hoàn thiện hạ tầng kỹ thuật.

Điều khiến nhiều hộ kinh doanh băn khoăn nhất hiện nay là mức độ phức tạp trong quy trình kê khai và nộp thuế điện tử. Nhiều người không quen sử dụng phần mềm, không hiểu cách xác định doanh thu hay chi phí hợp lệ, dẫn đến sai sót. Vì vậy, cùng với việc triển khai chính sách, cơ quan thuế cần xây dựng các trung tâm hỗ trợ tại địa phương, tổ chức tập huấn trực tiếp và cung cấp hướng dẫn chi tiết bằng ngôn ngữ dễ hiểu. Sự đồng hành của cơ quan quản lý sẽ là yếu tố then chốt giúp người dân tin tưởng và sẵn sàng thực hiện nghĩa vụ thuế.

Phần lớn hộ chưa quen với việc ghi chép sổ sách, hóa đơn chứng từ, trong khi kiến thức kế toán và kỹ năng kê khai thuế điện tử còn hạn chế. Việc đầu tư phần mềm, thiết bị hoặc thuê kế toán cũng làm tăng chi phí hoạt động, khiến nhiều hộ nhỏ lẻ e ngại. Ngoài ra, quy định, hướng dẫn giữa các địa phương đôi khi chưa thống nhất, dễ gây lúng túng khi thực hiện.

Để khắc phục, cơ quan thuế cần tăng cường hướng dẫn, tập huấn, xây dựng nền tảng kê khai đơn giản, thân thiện với người dùng. Đồng thời, nên có lộ trình chuyển đổi phù hợp theo quy mô kinh doanh, hỗ trợ hộ kinh doanh nhỏ giai đoạn đầu bằng các gói tư vấn, miễn giảm chi phí kê khai. Cùng với đó, việc đẩy mạnh tuyên truyền để người dân hiểu rõ lợi ích lâu dài của kê khai thuế sẽ giúp quá trình chuyển đổi diễn ra thuận lợi, hiệu quả và bền vững hơn.

Ở góc độ tích cực, việc kê khai giúp hộ kinh doanh được hưởng nhiều quyền lợi hơn như được khấu trừ chi phí hợp pháp, được vay vốn ngân hàng dễ hơn, và có thể mở rộng quy mô kinh doanh thành doanh nghiệp chính thức. Nhưng nếu thiếu linh hoạt, cơ quan quản lý có thể vô tình làm tê liệt hoạt động của khu vực kinh doanh nhỏ lẻ vốn đang đóng góp lớn cho nền kinh tế. Do vậy, chính sách phải được triển khai đồng hành, không thể áp dụng máy móc.

Chuyển đổi sang kê khai không chỉ là câu chuyện thuế, mà là bước tiến quan trọng để chuẩn hóa nền kinh tế. Một nền kinh tế minh bạch phải được xây từ những đơn vị nhỏ nhất. Tuy nhiên, để thành công, nhà nước cần đặt mình vào vị trí người dân, hỗ trợ họ thích nghi thay vì chỉ giám sát. Nếu làm được điều đó, chính sách này sẽ trở thành nền tảng giúp Việt Nam tiến gần hơn đến mục tiêu hiện đại hóa quản lý tài chính công và xây dựng văn hóa kinh doanh liêm chính.