Isekai là gì mà thu hút sự chú ý khắp thế giới và tác động mạnh mẽ đến giới trẻ?

Nếu nói đến văn hóa phẩm mang tính phổ biến toàn cầu của đất nước phù tang, có lẽ không thể không nhắc đến anime (hoạt hình), manga (truyện tranh) hay light novel (tiểu thuyết nhẹ). Với đặc tính dễ tiếp cận, đặc biệt là với người trẻ, những loại hình tác phẩm này được phổ biến và có sức thu hút trên toàn thế giới.

Theo fictionhorizon, khoảng 90-100 triệu người trên toàn cầu thường xuyên xem anime. Tại Mỹ, độ tuổi trung bình của nhóm khán/độc giả trung thành nhất là 24,49. Một nghiên cứu thị trường cho biết dự đoán mức tăng trưởng hàng năm của thị trường anime là 9,5% từ 2021 đến 2028, trong khi giá trị thị trường ước tính ở mức 23,56 tỷ USD vào năm 2020.

Với ảnh hưởng sâu rộng, dễ hiểu là các loại hình văn hóa này có tác động nhất định đến giới trẻ - đối tượng tiêu thụ thường xuyên nhất. 

Isekai là gì và tại sao thể loại này trở nên phổ biến?

Từ năm 2012, một thể loại sáng tác mới trở nên phổ biến trong các loại hình anime, manga và trò chơi điện tử: isekai. Isekai, tiếng Nhật là 異世界 (nghĩa đen: Thế giới khác) là một tiểu thể loại giả tưởng hoặc viễn tưởng, có nội dung chính là một nhân vật được đưa đến một thế giới khác (gần giống với thể loại xuyên không).

Nhân vật trung tâm của các tác phẩm này thường là hình mẫu thường gặp trong xã hội hiện đại, như học sinh trung học, người làm công... và thường bị đưa ra khỏi cuộc sống ở thế giới hiện thực tới một thế giới có yếu tố kỳ ảo như trong game, viễn tưởng, cổ tích...

Một đặc điểm nổi trội của isekai là một số tác phẩm tập trung khai thác cuộc sống bế tắc của những nhân vật trong xã hội hiện đại và được "chuyển sinh" sang thế giới khác, đôi khi với sứ mệnh, năng lực đặc biệt nào đó, coi như một "cơ hội thứ hai".

Cách "chuyển sinh" cũng là một yếu tố đáng bàn. Trong khi một số tác phẩm dựa vào ma thuật, kỳ ảo hoặc việc đi lạc để đưa nhân vật sang thế giới mới, một số khác có những cách "cực đoan" hơn, chẳng hạn như thông qua tai nạn, tự sát...

Vì sao thể loại này lại được yêu thích gần đây?

Hãy tưởng tượng rằng bạn đang đi bộ trở về nhà sau một ngày dài. Ngoài một ngày làm việc tại công sở, bạn còn phải overtime. Trong khi đi bộ đến ga tàu, trong cái lạnh rét run, bạn hy vọng sẽ bắt được chuyến tàu cuối cùng của tối đó. 

Bạn liếc nhìn những người đi bên cạnh và nhận thấy rằng họ có đôi mắt trống rỗng hệt như mình. Họ mang theo những chiếc cặp đựng đầy tài liệu quan trọng mà họ sẽ xem lại khi về đến nhà, cùng với một túi nilon đựng các bữa ăn mang đi từ các cửa hàng tiện lợi hoặc nhà hàng gần đó. 

Bạn cũng đang ở trong tình huống tương tự: bạn sẽ trở về căn hộ của mình, nơi không có ai đợi bạn, nhanh chóng ăn, tắm, ngủ và lặp lại tất cả vào ngày hôm sau. Đó là một lối sống chẳng có mấy niềm vui, và bạn tự hỏi, Liệu điều này có bao giờ kết thúc? 

Một đợt sóng chóng mặt bất ngờ ập đến khiến bạn loạng choạng. Bạn sang đường, một chiếc xe tải chạy với tốc độ tối đa về phía bạn, và bạn nhắm mắt lại. Khi mở mắt ra, bạn thấy mình được bao quanh bởi những cái cây khổng lồ mà bạn chưa từng thấy trước đây. Một con vật lạ hớt hải chạy khỏi bạn khiến bạn định thần lại. 

Bằng cách nào đó, bạn thở phào. Cuối cùng thì bạn cũng đã thoát khỏi khu rừng bê tông đang giam cầm mình với một cuộc sống nhàm chán. Bạn đang ở trong một thế giới mới với các quy tắc mới, nơi bạn có thể bắt đầu lại. Đây là điển hình của một isekai.

Ý tưởng về các câu chuyện tương tự isekai không phải là mới. Các tác phẩm của Studio Ghibli từ những năm cuối thế kỷ 20 và đầu thế kỷ 21 đã tận dụng ý tưởng này để đưa nhân vật tới một không gian, bối cảnh khác nhằm xây dựng cốt truyện và hành trình nhân vật. Kể cả trên thế giới, những tác phẩm kinh điển như Alice ở xứ sở thần tiên, Biên niên sử Narnia... cũng là gương mặt nổi bật cho ý tưởng này.

Nhưng sự bùng nổ của isekai và những đặc trưng của nó, theo hầu hết những người theo dõi văn hóa Nhật Bản đồng tình, phải kể đến sự xuất hiện vào năm 2012 của tác phẩm Sword Art Online và văn hóa game.

Đặc tính nổi trội khiến dòng isekai trong 10 năm nay có sức hút là vì một loạt các yếu tố sau:

- Nhân vật chính là một người hết sức bình thường, dễ liên hệ đối với độc giả. Thậm chí, đôi khi họ còn là những người thất bại, gặp khó khăn, bế tắc trong cuộc sống.

- Khi tới thế giới mới, nhân vật có thể có được những năng lực đặc biệt khiến người này nổi trội hơn hẳn những cá nhân khác. Trong các thể loại giả tưởng dành cho thanh thiếu niên khác, nhân vật thường phải tập luyện hoặc đấu tranh vất vả để có được điều này, trong khi ở isekai thì không.

- Ảnh hưởng của văn hóa và đặc tính của các trò chơi điện tử.

- Yếu tố lãng mạn.

- Chủ nghĩa thoát ly xuất phát từ cuộc sống bế tắc của nhân vật chính. Ở các tác phẩm tận dụng yếu tố này, nhân vật chính đôi khi không cần sở hữu các năng lực đặc biệt như trong game, mà họ chỉ cần thứ gì đó để giúp xây dựng một cuộc sống dễ chịu, thoải mái hơn so với thế giới thực. Trong một số trường hợp khác, các kỹ năng đặc biệt của nhân vật chính bị coi là vô dụng ở thế giới hiện thực, nhưng được đánh giá cao trong thế giới mới - tạo ra một tâm lý thư giãn, một lối thoát tạm thời đối với khán/độc giả.

Độc giả của isekai

Với yếu tố nặng về kỳ ảo và chủ nghĩa thoát ly, isekai trở nên hấp dẫn với số đông độc giả ở độ tuổi thanh thiếu niên, thậm chí là người trưởng thành. Các nhân vật chính với đặc tính chung chung, mờ nhạt trong đời sống thật, thậm chí gặp khó khăn cũng dễ gây liên hệ với nhóm độc giả này, nhất là khi áp lực từ cuộc sống, công việc, mối quan hệ... khiến họ cần một hình thức giải trí tách mình khỏi những căng thẳng đời thường.

Bản thân nhóm tiêu thụ mạnh mẽ nhất của anime, manga và trò chơi điện tử đã là độ tuổi từ 14-29, không có gì khó hiểu khi đây cũng là khán/độc giả điển hình của tiểu thể loại isekai.

Nói vậy không có nghĩa nhóm tiêu thụ isekai đa phần là những cá nhân mờ nhòa trong xã hội. Đôi khi, vẫn sẽ có những người xuất sắc trong học tập, công việc cảm thấy thể loại này hấp dẫn vì họ cũng có những áp lực riêng, và sẽ có những nhóm nhân vật dễ đồng cảm - chẳng hạn như nhân vật chính trong light novel Knight & Magic vốn là một lập trình viên thiên tài ở thế giới thực, nhưng được "chuyển sinh" để thực hiện một giấc mơ giấu kín.

Nhờ sự linh hoạt về các thể loại và đặc tính trong sáng tạo nội dung, độc giả của isekai sẽ càng dễ liên hệ với các câu chuyện và nhân vật được truyền tải, nên nó gần như không "độc quyền" cho bất cứ nhóm dân số hay độ tuổi nào.

Vì sao isekai lại gây tranh cãi?

Một hình thức giải trí độc đáo

Bản thân các loại hình văn hóa hiện đại từ Nhật Bản có sức hấp dẫn khó chối từ và những hàm ý văn hóa, xã hội, triết học và nghệ thuật sâu sắc. Tiểu thể loại isekai cũng không nên đi xa khỏi đặc tính ấy.

Một mặt, sự tích cực của nó là công cụ sáng tạo rất mạnh cho các tác giả, khi họ hoàn toàn được tự do trong các thế giới mà mình tạo ra chứ không bị rào cản bởi hiện thực. Nhờ sự linh hoạt và không biên giới ấy, isekai càng trở nên dễ đón nhận và tiêu thụ bởi số đông bởi không ít thì nhiều, sẽ có những nhân vật và tác phẩm mà họ tìm thấy mình trong đó.

Với việc dựa vào chủ nghĩa thoát ly và yếu tố kỳ ảo, isekai tạo ra không gian giải trí rộng mở, đầy tính sáng tạo và đặc biệt là không áp lực về mặt tâm lý. Điều này khác với một số kiểu thể loại nặng về triết học, kinh dị, hay có yếu tố hàn lâm trong anime, manga...

Trong cuốn sách Interpreting Anime (tạm dịch: Cắt nghĩa Anime), tác giả Christopher Bolton lập luận rằng anime có năng lực thao túng khán giả. Từ điểm nhìn của Bolton, các loại hình văn hóa giải trí phổ biến có khả năng hé lộ cả những mong muốn vô thức của khán giả (dù đó là thành công, mong muốn một cuộc sống nhàn hạ, hay được tôn trọng...). 

Hơn nữa, các nhân vật trong isekai thường vật lộn với cuộc sống hiện thực, như phải làm việc, học tập quá sức hay các mối quan hệ không mong muốn. Điều này khiến một bộ phận độc giả dễ liên hệ, nâng cao nhận thức của họ về vấn đề của bản thân và đôi khi sẽ cảm thấy lạc quan hơn.

Ở khía cạnh giải trí, điều đó tích cực ở chỗ cung cấp cho họ một khoảng nghỉ trong cuộc sống thường ngày, tiếp thêm năng lượng cho học tập, lao động và khơi nguồn trí sáng tạo.

Hạn chế khó bỏ qua

Tất nhiên, đó là nếu được định hướng và sử dụng đúng cách. Do tính chất gắn chặt với chủ nghĩa thoát ly, nếu không được định hướng và có tư duy đúng, khán/độc giả nhất là ở nhóm trẻ có thể thấy nhân vật chính có thể tìm được hạnh phúc ở một thế giới mới và bằng cách nào đó làm trầm trọng thêm tâm lý muốn thoát ly, đôi khi đến mức cực đoan.

Sự bùng nổ nhanh chóng của isekai cũng dẫn đến tình trạng "thượng vàng hạ cám" trong các tác phẩm, vốn cũng nhiều lần bị chính cộng đồng anime/manga lên tiếng. Do tiềm năng tài chính và danh tiếng, nhiều tác giả đổ xô vào thể loại này và hệ quả tất yếu là sự tràn ngập của những tác phẩm có chất lượng nội dung kém hoặc độc hại.

Trên thực tế, sự tràn lan của isekai nghiêm trọng đến mức năm 2017, nhà xuất bản nổi tiếng Kadokawa của Nhật phải cấm isekai trong cuộc thi viết light novel của họ nhằm đảm bảo sự đa dạng.

Một mặt không thể tránh khỏi khác là với sự linh hoạt về độc giả và nội dung, isekai sẽ thu hút những nhóm độc giả đã sẵn có tư duy và góc nhìn lệch lạc, hoặc những người có lựa chọn cực đoan, mất niềm tin vào cuộc sống. Tại Nhật, đây vốn đã là một vấn đề đáng báo động khi những hiện tượng như hikikomori đã phần nào trở thành "căn bệnh trầm kha" trong xã hội. Về bản chất, isekai thu hút mọi nhóm độc giả, nhưng dường như có chủ ý nhất định từ một số tác giả nhắm trực tiếp đến nhóm này vì họ cũng đồng thời là khách hàng trung thành và chịu chi.

Một chủ đề gây khó chịu nữa trong isekai là cách tiếp cận của một số tác phẩm với các vấn đề trong cuộc sống. Thay vì khuyến khích nhân vật vượt lên, tìm ra lối thoát và từ đó có định hướng trong sáng, lành mạnh cho độc giả, nhiều tác phẩm chọn cách cho nhân vật sống thụ động với hoàn cảnh của bản thân, và thoát khỏi tình trạng đó bằng những lựa chọn cực đoan.

Ở cách giải quyết này, nhân vật không tự cải thiện bản thân, mà được "cứu giúp" bằng ảo tưởng phi hiện thực như một chuyến đi đến thế giới thứ hai, nơi họ được trao một cơ hội khác kèm những năng lực đặc biệt mà không phải cố gắng gì.

Nếu được trang bị tư duy và định hướng đúng, được quan tâm sát sao bởi những người xung quanh và xã hội, người tiêu thụ isekai sẽ chỉ coi các tác phẩm này là giải trí đơn thuần. Tuy nhiên, với các nhóm độc giả nhạy cảm và không được chú ý quan tâm, nhất là độc giả trẻ, isekai có thể trở thành "xúc tác" cho những ảo tưởng và sự buông xuôi trong cuộc sống.

Một tác động ít đáng lo hơn nhưng cũng nên được nhắc đến là việc isekai dù vô tình hay cố ý xây dựng ảo tưởng về cá nhân, dựa vào nền văn hóa tập thể cố hữu của Nhật Bản. Khác với nhiều quốc gia phương Tây, xã hội Nhật đặc biệt đề cao yếu tố tập thể và yêu cầu mỗi cá nhân không nên khác biệt hoặc làm phiền người khác.

Tuy nhiên, yếu tố cá nhân và mong muốn thể hiện bản thân luôn luôn là một phần nhu cầu không thể tách rời của con người. Lẽ tất yếu, những người không được thỏa mãn nhu cầu này sẽ tìm đến isekai như một cách thoát ly và nếu không có định hướng, dễ sa đà vào ảo tưởng hoặc phát triển tâm lý cạnh tranh không lành mạnh.

Đó là chưa kể một số tác phẩm thuộc thể loại này có cách xây dựng hình ảnh nhân vật không phù hợp với lứa tuổi trẻ.

Trước những lo ngại về thể loại này, một số quốc gia đã có những động thái cứng rắn. Hồi năm 2021, nước Nga đã ra lệnh cấm hàng loạt tác phẩm isekai do lo ngại ảnh hưởng đến người xem.

Tòa án Nga đã đưa ra phán quyết cấm cửa một số bộ anime với lý do gieo rắc ý tưởng rằng "cái chết sẽ dẫn đến việc được đầu thai vào một cuộc sống viên mãn hơn". Phán quyết này cũng không hẳn khó hiểu, nếu xem xét một số thực trạng xã hội ở Nga. Trước tiên, tình trạng con cái thiếu sự quan tâm của cha mẹ đang ngày một tăng, đồng thời tỷ lệ tự tử ở đất nước này cũng nằm top 3 toàn cầu. Một tác phẩm lãng mạn hóa việc đầu thai sẽ có thể gây ra nhiều hệ lụy nếu được cấp phép ở thị trường này.

Dẫu sao, mấu chốt của vấn đề vẫn nằm ở tư duy và định hướng của người tiêu thụ, cũng như của xã hội. Bản thân các tác phẩm giải trí không có gì xấu nếu chúng có chất lượng nội dung lành mạnh, truyền tải thông điệp ý nghĩa và được tiếp nhận đúng cách. Isekai cũng chỉ là một trong số vô vàn thể loại văn hóa phẩm khác đến từ đất nước mặt trời mọc, và việc phổ biến hơn tất nhiên sẽ đồng nghĩa với mức độ liên hệ đến các tác động tiêu cực nhiều hơn bình thường.

Nguồn: Tổng hợp