Dòng văn học độc đáo mang tên ẩm thực
Văn học ẩm thực là một thể loại hiếm người viết ngay cả trên thế giới. Trong suốt thế kỷ 20 và đầu thế kỷ 21, các tác phẩm văn học ẩm thực xuất hiện không nhiều, điển hình có thể kể đến các tùy bút ẩm thực của Thạch Lam, Nguyễn Tuân, Vũ Bằng, Băng Sơn. Mặc dù việc ăn uống dường như mâu thuẫn và đối chọi với văn chương, nghệ thuật, nhưng khi được đưa vào sách, nó luôn hấp dẫn người đọc, cũng bởi ẩm thực khi đó không chỉ đơn thuần là khoái khẩu mà còn là mã code của văn hóa, địa lý, tôn giáo, lịch sử, mỹ học và tính cách dân tộc.
Nhà văn chuyên viết ẩm thực Mark Kurlansky cho rằng: «Ẩm thực liên quan đến thổ nhưỡng, nông nghiệp, sinh thái, là mối quan hệ của con người với thiên nhiên, là cách xây dựng quốc gia, văn hóa, là bạn, là thù, là đồng minh, chiến tranh, tôn giáo. Nó cũng chính là hồi ức, truyền thống, và đôi khi liên quan đến cả tính dục nữa».
Văn học ẩm thực lấy ẩm thực là đề tài, không phải thể loại, vì vậy người viết có thể sử dụng nhiều hình thức khác nhau như tản văn, tùy bút, hồi ký, du ký… Văn học ẩm thực cũng liên quan đến thi ca và tiểu thuyết hư cấu, như Marcel Proust đã làm trong Đi tìm thời gian đã mất với những trang viết lừng danh khi nhân vật chính nhớ lại hồi ức lúc nhấp những ngụm trà và ăn bánh mađơlen. Đại văn hào Charles Dickens cũng nhấn mạnh nhiều đến ẩm thực trong các trang văn của mình, như cuốn Giáng sinh yêu thương chẳng hạn.
Nhà văn Mỹ M.F.K.Fisher chuyên viết về ẩm thực cho rằng: «Đối với tôi, con người có ba nhu cầu cơ bản: Ăn uống, An toàn và được Yêu thương. Ba điều này hòa quyện lấy nhau đến nỗi khó có thể phân tách được rằng có thứ này mà lại thiếu hai thứ còn lại».
Nói theo nghĩa đen thì văn học ẩm thực mang đến nhiều hơn chỉ đơn thuần là những thông tin về đồ ăn thức uống, nó cung cấp cho người đọc những giá trị về thẩm mỹ tinh tế. Ở Mỹ, văn học ẩm thực chỉ mới bắt đầu phổ biến từ thập niên 90 và năm 2013 thì trường đại học South Florida St. Peterburg bắt đầu cấp bằng cho chuyên ngành văn học và nhiếp ảnh ẩm thực. Nhưng ở Việt Nam, nơi có truyền thống ẩm thực lâu đời với hơn 3.000 món ăn rải rác khắp mọi miền thì ẩm thực là một phần quan trọng của văn hóa, và chính vì vậy các tùy bút ẩm thực đã xuất hiện đến gần một thế kỷ, để ngày hôm nay cũng đã có thêm những nhà văn nối tiếp vào dòng văn học độc đáo này.
“Thưởng thức” dòng văn học ẩm thực Việt
Vào chiều 22/11/2019, tại Trung tâm Văn hóa Pháp (Hà Nội) sẽ diễn ra buổi tọa đàm Văn học ẩm thực thông qua 3 cuốn tùy bút ẩm thực của nhà văn Nguyễn Quang Thiều và nhà văn Di Li.
Cuốn Mùi của ký ức bao gồm 18 tùy bút ẩm thực của nhà văn Nguyễn Quang Thiều. Như tên gọi của cuốn sách, 18 câu chuyện là tập hợp của những hồi ức da diết về làng Chùa và những món ăn làng. Tác giả chia sẻ rằng: «Tôi viết cuốn sách này để tưởng nhớ ông bà, cha mẹ tôi và những người làng Chùa đã khuất. Suốt trong những năm tháng ấu thơ cho đến khi rời làng đi học xa, cũng như những đứa trẻ trong làng, tôi lớn lên trong hai thế giới: Thiên nhiên hoang dã và lề thói phong kiến. Vào những năm chiến tranh, hầu hết những người đàn ông lành lặn của làng đều đi vào mặt trận, bởi thế mà phần lớn những gì chúng tôi được học cho cuộc đời sau này là từ thiên nhiên hoang dã ấy và từ những người đàn bà như bà nội tôi, mẹ tôi, các cô, các dì, các chị và những người đàn bà trong làng. Họ dạy chúng tôi mọi thứ để sinh tồn như mò cua, bắt cá, cấy lúa, trồng rau, chăn gà chăn vịt, tự chăm sóc bản thân và cả cách tuốt chứng chấy và bắt chấy rận. Từ lúc lên năm, sáu tuổi, chúng tôi đã phải nấu ăn. Bởi thế, tất cả những món ăn của người làng Chùa tôi đều biết cách nấu như mổ lợn, mổ gà vịt, gói giò xào, nấu thịt đông, nấu canh cua canh cá, kho cá, nướng cá, làm tương, muối cà, đồ xôi, làm bánh... ». Những hồi ức trong sách, vì thế đều gắn những món ăn với người mẹ, người cha, người bà, và cả những cư dân làng Chùa nay đã thành người thiên cổ.
Mở đầu bằng Tôi khóc những cánh đồng rau khúc, Nguyễn Quang Thiều dẫn độc giả ngược dòng ký ức trở về với những cánh đồng xứ Bắc khi rau khúc vào mùa. Hết mùa rau khúc, tác giả lại dẫn độc giả đến mùa hoa cải vàng với món canh cua trứ danh. Qua đó độc giả được trải nghiệm những món ăn quen thuộc nhưng cũng đầy lạ lẫm vì lâu rồi không còn được ăn nữa như trứng chưng tương, bánh đúc riêu cua, cá nướng, muối riềng, muối sườn, cơm nóng trộn mỡ lợn, gỏi cua, gỏi cá diếc…
Mùi của ký ức mở ra một không gian mênh mang hoang dã và đầm ấm, qua lời kể da diết và điềm tĩnh của người đàn ông đã đi quá nửa đời người, trong ấy là nỗi xót xa khi thiên nhiên bị tàn phá, khi con người ngày càng ưa chuộng những xã giao hiện đại mà mất dần tính kết nối giữa người với người, với thiên nhiên tinh khiết, và không thể không thôi hoài niệm về những ký ức yêu thương với những người phụ nữ đã góp phần kiến tạo nên con người và sự nghiệp của nhà văn. Đấy là người bà, người mẹ luôn hiện ra trong khói lam chiều mỗi khi nhà văn nhớ về những món ăn nơi thôn dã.
Bộ đôi tùy bút ẩm thực Tôi đã ăn cả cánh đồng hoa và Nửa vòng Trái đất uống một ly trà lại mang phong cách khác hẳn văn phong ẩm thực của các thế hệ đi trước. Xuyên suốt 107 câu chuyện về ẩm thực, tác giả không sử dụng những câu từ hoa mỹ nhưng luôn bộc lộ khả năng tái hiện sinh động về ẩm thực bằng cả năm giác quan. Có thể coi đây là bộ đôi tùy bút ẩm thực đầu tiên viết về những món ăn vòng quanh thế giới và Việt Nam.
Với phong cách hiện đại và hài hước mà không kém phần yêu thương, da diết với những món ăn quê nhà, 53 câu chuyện trong Tôi đã ăn cả cánh đồng hoa là không gian đêm Noel trên thành phố cảng rực sáng ánh đèn với món bánh đa cua Bà Cụ trứ danh, nỗi khổ sở khi đi ăn phở Thành Nam, những món ăn kỳ quặc suốt nẻo miền Tây, những ngày lang thang quà vặt Sài Gòn sau cơn mưa mùa nhiệt đới, ký ức về cô hàng bánh cuốn vùng biên giới đã dẻo tay cuốn bánh suốt vài thập niên, và cả tình người đong đầy trong những món ăn xưa cũ nơi phố Hội. Trong đó, ẩm thực Hà Nội chiếm một vị trí trân trọng nhất, bởi khi ấy ẩm thực không chỉ là ẩm thực mà còn đong đầy hồi ức tuyệt đẹp về nơi tác giả đã sinh ra và lớn lên. Cũng chính vì thế, mùi thơm quyến rũ của món phở đã được tác giả gọi là “Mùi xứ sở”. Các món quen thuộc như bún chả, bánh mì, quẩy nóng, mì vằn thắn, chè bà cốt… hiện lên qua các góc phố, hàng cây quyến rũ của bốn mùa Hà Nội.
Nửa vòng Trái đất uống một ly trà là một kỳ công khác của tác giả khi trên đường thiên lý qua hàng trăm thành phố khắp các lục địa Âu, Á, Phi, nhà văn đã lưu giữ lại qua vị giác những thước phim tư liệu sống động về các vùng văn hóa thông qua ẩm thực. Để kết thúc cuốn sách và hoàn thiện seri trà của 8 vùng văn hóa, Di Li đã cất công lên tận Tây Tạng chỉ để trải nghiệm và viết về món trà bơ. Qua cuốn sách này, dường như Di Li đã rất tâm huyết với thể loại du ký ẩm thực của mình.
Đồng thời với tọa đàm Văn học ẩm thực, từ nay đến hết tháng 11/2019, tại Trung tâm Văn hóa Pháp cũng trưng bày hơn 20 tranh minh họa trong 3 ba cuốn sách ẩm thực của Nguyễn Quang Thiều và Di Li do họa sĩ Dũng Choai và Lê Thiết Cương thể hiện.