Khi Gen Z dùng meme để nói về bình đẳng giới

Một dự án nghiên cứu mới của Đại học RMIT đang khám phá khía cạnh nghiêm túc của xu hướng internet này ở Việt Nam.

Lên tiếng bằng meme

Ngày nay, thật dễ bắt gặp meme do giới trẻ tạo ra trên mạng xã hội. Giống như các bạn đồng trang lứa trên thế giới, thế hệ trẻ Việt Nam nhiệt tình đón nhận văn hóa meme, không chỉ với vai trò người xem mà còn là người sáng tạo và chia sẻ.

Các bạn trẻ thuộc Gen Z, vốn tiếp cận với internet từ khi còn là thiếu niên, đang điều hành nhiều cộng đồng meme trên Facebook với hàng triệu thành viên. Theo báo cáo Digital 2025: Vietnam của DataReportal, các tài khoản giải trí, meme và chế nhại là nhóm được theo dõi nhiều thứ 2 tại Việt Nam (thu hút 28,7% người dùng mạng xã hội).

Cô Nguyễn Thị Nam Phương, giảng viên ngành Truyền thông chuyên nghiệp Đại học RMIT, cho biết:
“Meme được yêu thích vì lý do khá dễ hiểu: những nội dung này trực quan, ngắn gọn, dí dỏm và hoàn hảo cho một cú ‘like’ nhanh hoặc chia sẻ với bạn bè. Các chủ đề meme thì thường xoay quanh một khoảnh khắc văn hóa nổi bật hoặc tình huống đời thường”.

Nhờ tính hài hước và dễ đồng cảm, meme trở thành công cụ kết nối con người trong thời đại số. Nhưng vai trò của meme không dừng lại ở giải trí.

Xu hướng mới: Gen Z đưa meme vào tranh luận giới

Nhờ thông thạo công nghệ số, Gen Z đang biến meme từ thông điệp giải trí thành công cụ phản biện xã hội, bao gồm các vấn đề về bình đẳng giới. Theo Tiến sĩ Bùi Quốc Liêm, giảng viên Truyền thông chuyên nghiệp tại RMIT, người tạo meme đang khéo léo sử dụng cảm xúc để khiến vấn đề muôn thuở này trở nên hấp dẫn hơn với giới trẻ.

“Cụ thể, khi Gen Z muốn nói về các chủ đề gây tranh cãi như phân biệt giới tính, vai trò giới và định kiến giới, meme có thể khiến các vấn đề phức tạp trở nên đơn giản hơn, đồng thời giúp người trẻ xây dựng cộng đồng để chia sẻ quan điểm”, Tiến sĩ Liêm nói.

Trên thế giới, một ví dụ nổi bật là phong trào #MeToo năm 2018, khi giới trẻ tạo ra hàng nghìn meme trên Twitter để bày tỏ quan điểm về quấy rối tình dục, nữ quyền và kỳ thị phụ nữ. Những meme này chủ yếu sử dụng sức mạnh của cảm xúc - từ giận dữ, châm biếm đến đồng cảm -  để truyền tải thông điệp.

Vài năm trước đó, các nhà khoa học nữ cũng tạo hàng loạt meme trên Instagram với hashtag #distractinglysexy (tạm dịch: gợi cảm một cách gây xao nhãng) nhằm phản đối phát ngôn mang tính phân biệt giới của một nhà khoa học đoạt giải Nobel.

Một số meme dựa trên định kiến giới cũng từng gây bão mạng. Ví dụ, meme “bạn trai xao nhãng” đã trở thành “Meme của năm 2017”, với hình ảnh một người đàn ông đang đi với bạn gái nhưng lại quay lại nhìn một người phụ nữ khác. Meme này từng bị chỉ trích là phân biệt giới nhưng vẫn trở thành khuôn mẫu cho vô số phiên bản chế không liên quan đến giới.

Gen Z Việt Nam sáng tạo meme về giới như thế nào?

Ở Việt Nam, giới vẫn là một chủ đề nóng trong các cuộc tranh luận xã hội, xuất phát từ sự đối lập giữa nhịp sống công nghiệp hối hả và những đạo lý Nho giáo ăn sâu trong xã hội, đề cao vai trò giới truyền thống cùng cấu trúc gia đình khắt khe.

Trong bối cảnh trên, Gen Z phải cố gắng dung hòa hai hệ giá trị hiện đại và truyền thống khi định hình bản sắc, sự nghiệp, lối sống và các mối quan hệ cá nhân.

Một dự án nghiên cứu mới của nhóm giảng viên ngành Truyền thông chuyên nghiệp tại Đại học RMIT Việt Nam đang tìm hiểu cách Gen Z Việt tham gia bàn luận về định kiến giới thông qua meme trên Facebook. Mục tiêu của dự án là làm sáng tỏ một hình thức vận động bình đẳng giới mới tại Việt Nam, từ đó đưa ra những khuyến nghị quan trọng cho các thương hiệu nhắm đến đối tượng Gen Z và các tổ chức có nhân sự trẻ thuộc thế hệ này.

Kết quả nghiên cứu ban đầu cho thấy nhiều người dùng internet thuộc Gen Z đang sử dụng meme để làm rõ các vấn đề phức tạp và luôn thay đổi về bình đẳng giới. Chỉ cần tham khảo một số meme phổ biến trên Facebook năm qua, có thể thấy Gen Z Việt Nam hào hứng tham gia nhiều dạng tranh luận về giới, từ định kiến “fangirl” (người hâm mộ là nữ giới) đến chuyện tình cảm, phụ nữ nơi công sở, bạo lực hẹn hò và nhiều chủ đề khác.

Họ thể hiện cảm xúc mạnh mẽ bằng cách tự sáng tạo meme hoặc phản hồi meme do người khác tạo. Meme dựa trên cách chơi chữ hoặc thành ngữ cũng rất phổ biến.

Các dịp đặc biệt như Tết, ngày lễ tình nhân hay Ngày Quốc tế Phụ nữ và Ngày Phụ nữ Việt Nam cũng thường tạo ra “làn sóng meme” xoay quanh định kiến giới, chẳng hạn như chuyện phân chia công việc nhà hay kỳ vọng về quà tặng.

“Có vẻ như meme đang tạo ra một ‘không gian an toàn’ để giới trẻ Việt bày tỏ quan điểm - một thách thức không nhỏ với chủ đề vốn nghiêm túc và nhạy cảm như vấn đề bình đẳng giới”, cô Lương Vân Lam, giảng viên Truyền thông chuyên nghiệp RMIT, nhận định.

Khi meme trở thành công cụ quan trọng để kết nối với Gen Z, việc thấu hiểu văn hóa trực tuyến này đặc biệt có ý nghĩa với các thương hiệu nhắm đến khách hàng trẻ và các nhà tuyển dụng muốn điều chỉnh văn hóa làm việc cho phù hợp với nhân sự trẻ.

Cụ thể, thương hiệu có thể tận dụng hiểu biết về meme để xây dựng chiến dịch marketing phù hợp với khách hàng trẻ. Các chiến dịch có thể lồng ghép meme liên quan đến giới, phản ánh giá trị của Gen Z và tạo sự gắn kết chân thực.

Tương tự, chuyên viên nhân sự có thể dùng những hiểu biết này để xây dựng chính sách làm việc phù hợp với nhân viên trẻ. Về lâu dài, xu hướng meme trực tuyến có thể trở thành công cụ hữu ích để bộ phận nhân sự lắng nghe cảm xúc nhân viên, góp phần vào các chương trình phát triển nghề nghiệp, truyền thông nội bộ và hoạt động gắn kết đội ngũ có cân nhắc tới vấn đề giới.

Ngoài tác động đến doanh nghiệp, nghiên cứu của RMIT còn hướng đến việc giúp công chúng hiểu rõ hơn về phong cách giao tiếp phổ biến của giới trẻ và những quan niệm về giới đang liên tục thay đổi ở Việt Nam.

“Trong Tháng hành động vì bình đẳng giới này, hãy thử để ý những meme về giới trên mạng xã hội. Đằng sau tiếng cười, bạn có thể sẽ nhận thấy thông điệp sâu sắc về sự chuyển mình của xã hội”, cô Nam Phương nhấn mạnh.