Chị Nông Thị Thu, quê ở huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang, cho biết, chị làm giúp việc gia đình tại phường Quan Hoa (Cầu Giấy - Hà Nội), đã được 5 năm. Có điều kiện để tìm hiểu về các loại hình BHXH, chị nhận thức được tầm quan trọng của việc tham gia BHXH tạo chỗ dựa tài chính, nguồn thu nhập cho bản thân khi về già, lúc không còn sức lao động. Với lao động tự do, không có hợp đồng lao động với đơn vị, doanh nghiệp nên không thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc, theo chị Thu, “phần lớn chị em lao động xa quê, làm tự do không mặn mà với BHXH tự nguyện, bởi các chính sách được hưởng không thật sự hấp dẫn”.
Hiện nay, người tham gia BHXH tự nguyện chỉ được hưởng 2 chế độ là hưu trí và tử tuất; thiếu các chế độ là thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp như chế độ của BHXH bắt buộc. Trong khi đó, với những lao động di cư, vốn phải đối diện với những bấp bênh, thiếu an toàn của môi trường lao động, họ rất cần được thụ hưởng các chính sách về tai nạn, bệnh nghề nghiệp, hoặc chế độ thai sản với phụ nữ đang độ tuổi sinh đẻ thì BHXH tự nguyện lại không có. Mặt khác, theo chị Thu thời gian đóng tới 20 năm là dài so với phần đông độ tuổi lao động di cư.
Theo Phó Tổng giám đốc BHXH Việt Nam Trần Đình Liệu, những năm qua, số lượng người tham gia BHXH tự nguyện tăng lên đáng kể. Cụ thể, năm 2008 cả nước có 6.000 người tham gia BHXH tự nguyện. Tính đến tháng 6/2019 là 420.000 người tham gia. Điều này cho thấy nhận thức của người dân về chính sách này đã có sự chuyển biến tích cực; người dân đã quan tâm hơn tới vấn đề an sinh, cuộc sống bền vững cho bản thân khi về già. Tuy nhiên, con số này vẫn rất thấp so với số người thuộc diện tham gia.
Ông Trần Đình Liệu cho biết: Từ năm 2018, Nhà nước có chính sách hỗ trợ số tiền đóng BHXH tự nguyện cho người tham gia gồm: 30% với người nghèo, dân tộc thiểu số; 25% với người cận nghèo và 10% với đối tượng khác. Tuy nhiên, theo Phó Tổng Giám đốc Trần Đình Liệu, mức hỗ trợ 10% là chưa đủ hấp dẫn, khuyến khích người dân tham gia. Khác với bảo hiểm thương mại, BHXH tự nguyện là một chính sách an sinh xã hội và để tăng tính hấp dẫn thì rất cần sự hỗ trợ, vai trò “bà đỡ” của Nhà nước.
Nhà nước ‘kích cầu’, hỗ trợ người tham gia BHXH tự nguyện
Phó Chủ nhiệm Ủy ban Về các vấn đề xã hội của Quốc hội Bùi Sỹ Lợi nhận định: BHXH tự nguyện là chính sách ưu việt, nhân văn của Đảng và Nhà nước dành cho người lao động khu vực phi chính thức. Nhưng qua hơn 10 năm triển khai, người tham gia vẫn còn hạn chế. Nguyên nhân đầu tiên là chính sách BHXH tự nguyện chưa hấp dẫn đối với người dân. Người dân thường so sánh, BHXH bắt buộc có 5 chế độ nhưng BHXH tự nguyện chỉ có 2 chế độ là hưu trí và tử tuất. “Tuy nhiên, hầu hết người dân chưa biết, hưởng 5 chế độ vì người tham gia phải đóng tiền cho 5 chế độ, hưởng 2 chế độ vì người dân chỉ đóng tiền cho 2 chế độ nhưng việc khác biệt này vẫn tạo ra sự khập khễnh, so sánh, làm giảm tính hấp dẫn của BHXH tự nguyện”, ông Lợi lý giải.
Một nguyên nhân nữa là mức hỗ trợ của Nhà nước cho người tham gia chưa cao. Theo ông Bùi Sỹ Lợi, trong giai đoạn đầu thực hiện chính sách BHXH tự nguyện, cần phải nâng mức hỗ trợ lên để “kích cầu” tham gia. Ví dụ, hiện nay, có nước đang hỗ trợ 50-50, người dân đóng 100 thì Nhà nước đóng thêm cho 100. Ông Lợi cho rằng: “Chúng ta cũng cần thực hiện như vậy và có thể hỗ trợ cao hơn với người nghèo, người cận nghèo”. Về dài hạn, đây là việc Nhà nước bỏ tiền ra hỗ trợ trước để không phải chi sau khi người dân cao tuổi, bệnh tật. Việc tăng mức hỗ trợ này, nước ta cũng có kinh nghiệm từ thực hiện chính sách BHYT với những thành công lớn, diện bao phủ tăng nhanh.
Bên cạnh việc tăng mức hỗ trợ, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Về các vấn đề xã hội của Quốc hội cũng cho rằng, cần thiết kế lại chính sách BHXH tự nguyện như: tích hợp thêm chính sách BHYT để khi người dân tham gia BHXH tự nguyện thì có luôn thẻ BHYT; đồng thời bổ sung thêm chế độ thai sản và ốm đau vào chính sách này để tăng tính hấp dẫn. Điều này có thể thực hiện được trên nền tảng tăng mức hỗ trợ của Nhà nước cho người tham gia BHXH tự nguyện. Hiện nay, chúng ta vẫn có những chính sách hỗ trợ cho một số nhóm đối tượng khó khăn khi sinh đẻ hoặc ốm đau thì sự hỗ trợ này cũng có thể chuyển sang việc hỗ trợ tham gia BHXH tự nguyện.