Nghệ nhân dân gian là "bảo tàng sống" gìn giữ văn hóa dân tộc Lự

Mang trong mình ký ức của cả cộng đồng

Trong đời sống của người Lự, văn hóa không chỉ hiện diện ở những lễ hội rộn ràng hay trang phục rực rỡ sắc chàm, mà còn nằm trong từng câu hát, điệu múa, trong nếp nhà sàn, trong các phong tục cưới hỏi, tín ngưỡng nông nghiệp và từng đường dệt, đường thêu tỉ mỉ. Những giá trị ấy được lưu giữ không phải qua sách vở mà nhờ sự truyền khẩu, truyền nghề giữa các thế hệ. Để những vốn quý đó không bị mai một trước nhịp sống hiện đại, cộng đồng luôn có những con người đặc biệt, đó là những nghệ nhân dân gian trong cộng đồng.

Họ là những người nhớ từng lời hát cổ, thuộc từng động tác múa, hiểu tường tận các nghi lễ, thông thạo kỹ thuật nhuộm chàm, dệt vải, thêu hoa văn. Họ là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, là “kho dữ liệu sống” của cả dân tộc.

Với dân tộc Lự, văn hóa được truyền bằng trí nhớ, bằng thực hành, bằng câu chuyện của người đi trước kể cho người đi sau. Vì vậy, nghệ nhân không chỉ là người giỏi một nghề cụ thể mà còn là người nắm giữ tri thức bản địa từ nhiều lĩnh vực.

Ở các bản của người dân tộc Lự trên địa bàn tỉnh Lai Châu, có những nghệ nhân lớn tuổi vẫn nhớ hàng chục bài dân ca Lự, thuộc nhiều làn điệu như dân ca giao duyên, điệu hát mừng nhà mới hay hát trong lễ hội cúng bản. Có nghệ nhân có thể kể lại nguồn gốc của từng bài hát, từng động tác múa, hiểu được vì sao một lễ tục lại xuất hiện, vì sao một kiêng kỵ được duy trì.

Nghệ nhân dệt lại là “bộ nhớ sống” của nghề thủ công truyền thống. Nhiều người vẫn kỹ lưỡng với từng công đoạn, từ trồng bông, kéo sợi, nhuộm chàm, vẽ sáp ong, dệt hoa văn... Chỉ họ mới hiểu ý nghĩa của từng mô-típ: Đường gấp khúc tượng trưng cho núi rừng, hình vòng tròn mô tả mặt trời, hoa văn mắt chim tượng trưng cho sự bảo vệ gia đình. Những kiến thức ấy không có trong sách. Chúng nằm trong tay nghề, trong cuộc sống, trong ký ức. Đó chính là điều khiến nghệ nhân trở thành những “bảo tàng sống” vô giá của cộng đồng.

Những người “giữ lửa” văn hóa truyền thống trước nguy cơ mai một

Có những thời điểm, nhiều bản người Lự đối mặt với nguy cơ văn hóa truyền thống bị lãng quên. Thanh niên rời bản đi làm xa, phụ nữ ít mặc trang phục truyền thống, nhiều điệu hát chỉ còn vang lên trong trí nhớ của người già. Khi ấy, nếu không có sự bền bỉ của nghệ nhân, nhiều giá trị đã có thể mất đi vĩnh viễn khỏi đời sống cộng đồng.

Nghệ nhân Lò Thị Khăn kể, có giai đoạn trong cộng đồng người Lự ở xã Khun Há chỉ còn một số cụ già còn nhớ trọn vẹn một số bài dân ca cổ, hoặc là có thể dệt được hoa văn truyền thống. Nhưng những người lớn tuổi không buông tay. Dù cuộc sống còn nhiều vất vả, họ vẫn kiên trì truyền dạy cho con cháu, hướng dẫn phụ nữ học nghề, dạy các cháu nhỏ múa hát trong đội văn nghệ.

Cũng chính họ là những người không mệt mỏi tham gia các hoạt động văn hóa của địa phương, biểu diễn trong lễ hội, hướng dẫn du khách trải nghiệm. Cách họ gìn giữ văn hóa không ồn ào nhưng bền vững.

Những năm gần đây, các nghệ nhân dân gian của người Lự trở thành nhân tố quan trọng trong xây dựng đời sống văn hóa và phát triển du lịch cộng đồng. Chính họ là người đứng lớp trong các câu lạc bộ dân ca, dân vũ, trực tiếp hướng dẫn cho đội văn nghệ quần chúng từ những bé gái tiểu học đến các cô bác trung niên. Nhờ lòng yêu nghề và sự tận tâm, nhiều lớp trẻ Lự nay đã biết múa điệu Xòe Lự, biết hát dân ca giao duyên, biết mặc đúng kỹ thuật trang phục truyền thống.

Ngoài ra, nghệ nhân còn là lực lượng nòng cốt trong việc phục dựng các nghi lễ quan trọng của dân tộc như lễ cúng bản, lễ nhà mới, lễ tạ ơn mùa màng, lễ Kin Khẩu Máy (cơm mới). Khi địa phương tổ chức lễ hội văn hóa, nghệ nhân giúp tái hiện các nghi thức truyền thống sao cho đúng phong tục, đúng tinh thần của tổ tiên.

Không ít nghệ nhân còn vươn ra sân khấu lớn, tham gia hội diễn văn hóa cấp huyện, tỉnh, khu vực. Hình ảnh họ trong trang phục truyền thống, khoan thai thể hiện các làn điệu cổ, không chỉ mang lại cảm xúc mà còn giúp lan tỏa vẻ đẹp văn hóa Lự đến bạn bè bốn phương.

Động lực từ chính sách và sự đồng hành của cả cộng đồng

Những năm gần đây, các chương trình, đề án bảo tồn văn hóa dân tộc thiểu số, đặc biệt là Đề án hỗ trợ dân tộc rất ít người, đã tạo điều kiện để nghệ nhân có thêm cơ hội truyền dạy và được tôn vinh.

Nhiều nghệ nhân được công nhận danh hiệu “Nghệ nhân Ưu tú”, “Nghệ nhân Nhân dân”, được hỗ trợ kinh phí mở lớp, tham gia liên hoan, được ghi hình, ghi âm, quay phim tư liệu. Đây là sự động viên lớn giúp họ tiếp tục gắn bó với công việc gìn giữ văn hóa.

Song song với đó, cộng đồng người Lự cũng ngày càng ý thức hơn về giá trị văn hóa dân tộc. Nhiều bản đã thành lập các đội văn nghệ quần chúng, đưa hoạt động văn hóa vào sinh hoạt cộng đồng, đưa trang phục truyền thống vào đời sống hàng ngày. Đặc biệt, thế hệ trẻ bắt đầu tiếp cận văn hóa Lự một cách tự nhiên và chủ động hơn nhờ sự hướng dẫn của nghệ nhân.

Tuy nhiên, dù đã có nhiều tín hiệu tích cực, nhưng việc bảo tồn văn hóa Lự vẫn còn nhiều thách thức. Nghệ nhân lớn tuổi ngày càng ít, trong khi quá trình truyền dạy cần thời gian dài và sự kiên trì. Vì vậy, để các nghệ nhân tiếp tục là “bảo tàng sống”, cần những giải pháp đồng bộ, như: Tăng cường tôn vinh và hỗ trợ nghệ nhân về tài chính, thiết bị, không gian truyền dạy; khuyến khích thanh thiếu niên tham gia học nghề, học hát, học múa; tạo cơ hội để nghệ nhân biểu diễn, truyền dạy, bán sản phẩm thủ công; lưu giữ lời hát, nghi lễ, kỹ thuật dệt để phòng trường hợp nghệ nhân không còn đủ sức truyền dạy trực tiếp.

Có thể nói, nghệ nhân không chỉ là người giữ nghề, giữ điệu hát, mà còn là người giữ ký ức, giữ linh hồn của cả dân tộc. Nhờ họ, văn hóa Lự không bị đứt gãy mà tiếp tục chảy, tiếp tục sống và lan tỏa trong cộng đồng.