Phụ nữ đang bị định kiến giới trong tuyển dụng thời đại AI

Những bất công vô hình

Khi nộp hồ sơ vào vị trí kỹ sư phần mềm tại một công ty công nghệ lớn ở Hà Nội, chị Lưu Bích Hà (32 tuổi) hoàn toàn tự tin. Chị từng có 7 năm kinh nghiệm, thông thạo nhiều ngôn ngữ lập trình, nhưng đã tạm ngưng công việc vì sinh con. Hồ sơ được gửi qua hệ thống tuyển dụng tự động của công ty, sử dụng nền tảng AI để quét và chấm điểm. "Ba ngày sau, tôi nhận được thư cảm ơn và lời chúc may mắn, không hề có lý do cụ thể. Khi hỏi lại, họ nói 'AI đánh giá hồ sơ chưa đạt yêu cầu'. Tôi thực sự không biết mình thiếu gì", chị Hà kể.

Trường hợp của chị Hà không phải là duy nhất. Nhiều phụ nữ khác, đặc biệt là những người từng gián đoạn sự nghiệp do sinh nở hoặc chuyển ngành, đã chia sẻ rằng họ thường bị "đánh trượt" ở vòng đầu khi ứng tuyển qua hệ thống sàng lọc tự động. Chị Trần Cẩm Nhung, một nhân viên marketing tại TP.HCM kể lại, chị từng nộp hồ sơ vào một công ty nước ngoài qua hệ thống trực tuyến. Dù có 6 năm kinh nghiệm, hồ sơ của chị không được chọn vì thiếu những "từ khóa" mà hệ thống yêu cầu. "Tôi từng làm trưởng nhóm nhưng không ghi đúng thuật ngữ "leadership" trong CV. Sau này mới biết hệ thống chấm điểm thấp vì thiếu từ khóa đó", chị nói.

Những yếu tố tưởng chừng kỹ thuật ấy lại phản ánh một thực tế: AI không hiểu bối cảnh, không cảm nhận được năng lực hay hành trình của con người. Trong nhiều trường hợp, phụ nữ với hành trình nghề nghiệp phức tạp hơn, gián đoạn hơn lại dễ bị đánh giá thấp hơn nam giới chỉ vì hồ sơ không "thẳng tắp".

Không chỉ gây thiệt thòi cho phụ nữ, sự thiên lệch của AI còn khiến doanh nghiệp mất đi nhiều nhân sự giỏi. Một nghiên cứu của Đại học South Australia năm 2025 chỉ ra rằng, các công ty có đội ngũ đa dạng giới tính đạt hiệu quả đổi mới cao hơn 25%. Khi AI vô tình "lọc" mất nhóm nhân tài nữ, tổ chức cũng tự cắt đi một phần năng lực sáng tạo của mình.

Thực tế, ở nhiều tập đoàn quốc tế, "khủng hoảng niềm tin" với AI đã từng xảy ra. Năm 2023, Amazon phải ngừng thử nghiệm một công cụ tuyển dụng tự động vì hệ thống này chấm điểm thấp hồ sơ có từ khóa "phụ nữ". Năm 2024, một ngân hàng lớn tại Hàn Quốc bị chỉ trích khi công cụ đánh giá ứng viên của họ loại hơn 70% nữ giới trong nhóm hồ sơ tương đương nam giới. Những sự việc này khiến các quốc gia phải xem xét lại đạo đức của trí tuệ nhân tạo trong lĩnh vực nhân sự.

Nhiều nghiên cứu quốc tế cảnh báo rằng các hệ thống tuyển dụng sử dụng AI có thể vô tình củng cố định kiến giới, đặc biệt trong các ngành STEM (khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học). Báo cáo Women in Tech Report 2024 của Skillsoft cho thấy phụ nữ vẫn đang đối mặt với rào cản lớn trong việc tiếp cận và làm chủ công nghệ AI - yếu tố có thể khiến họ tiếp tục bị thiệt thòi trong môi trường tuyển dụng số.

Tại Việt Nam, việc ứng dụng AI trong nhân sự đang phát triển mạnh. Nhiều công ty lớn trong lĩnh vực công nghệ, tài chính, bất động sản đã sử dụng hệ thống sàng lọc hồ sơ tự động (ATS) để tiết kiệm thời gian. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, AI dễ tái tạo định kiến cũ nếu không được kiểm soát và huấn luyện cẩn thận.

Không thể phó mặc hoàn toàn cho AI

Theo ông Nguyễn Văn Tùng, chuyên gia nhân sự tại Hà Nội, AI chỉ thông minh đến mức dữ liệu cho phép. "Hệ thống được huấn luyện dựa trên hàng nghìn hồ sơ thành công trong quá khứ. Nhưng quá khứ đó lại chủ yếu là nam giới, đặc biệt ở nhóm ngành kỹ thuật. Khi đó, AI sẽ ngầm coi các hồ sơ 'giống nam giới' là tiêu chuẩn, còn hồ sơ có khoảng gián đoạn hoặc ít tham gia dự án sẽ bị chấm thấp", ông Tùng lý giải.

Ông Phạm Quang Huy, Giám đốc điều hành một công ty tuyển dụng nhân sự số, cho biết công nghệ chỉ là công cụ, vấn đề là con người vận hành: "Nếu dữ liệu đầu vào chứa định kiến, kết quả đầu ra cũng sẽ định kiến. Muốn AI công bằng, phải dạy nó nhìn thế giới công bằng hơn".

AI không có giới tính nhưng dữ liệu thì có sự thiên lệch

• Tại hội thảo về trí tuệ nhân tạo và bình đẳng giới, ông Nguyễn Quang Vinh - Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam phát biểu: “AI không sinh ra để phân biệt đối xử, nhưng nếu dữ liệu đầu vào mang định kiến, kết quả sẽ không bao giờ công bằng. Việt Nam cần sớm có hướng dẫn về “AI có trách nhiệm” để tránh tạo các bất bình đẳng trong tuyển dụng”.

Để tránh gây thiệt thòi cho phụ nữ, chị Hạ Phan, nhà sáng lập kiêm CEO JobUp, chia sẻ rằng có ít nhất ba việc doanh nghiệp cần làm ngay trong công tác tuyển dụng. Thứ nhất, doanh nghiệp cần ẩn thông tin giới tính và hình ảnh trong hồ sơ để AI chỉ tập trung đánh giá năng lực và kỹ năng. Thứ hai, việc đa dạng hóa dữ liệu huấn luyện là vô cùng quan trọng, bao gồm cả hồ sơ của phụ nữ, người chuyển ngành, hay những người từng nghỉ sinh. Cuối cùng, cần phải đặt con người vào khâu kiểm soát cuối cùng, tránh để AI toàn quyền quyết định quá trình tuyển dụng.

Theo chuyên gia bình đẳng giới thuộc Viện Nghiên cứu Phát triển Xã hội (ISDS), việc sử dụng AI trong tuyển dụng sẽ còn phát triển, nhưng nếu thiếu khung pháp lý và tiêu chuẩn đạo đức, nó có thể trở thành người phán xét vô cảm. Phụ nữ không cần được ưu tiên, họ chỉ cần được đánh giá đúng năng lực.

Theo luật sư Võ Thúc Định, chuyên về lĩnh vực lao động, hiện Việt Nam chưa có quy định cụ thể về việc sử dụng AI trong tuyển dụng. Theo phân tích của luật sư, nếu một ứng viên bị loại bởi hệ thống AI, họ gần như không có cách nào yêu cầu giải thích. Cơ chế phản biện hay kiểm tra công bằng giới trong tuyển dụng vẫn là khoảng trống lớn.

Trong khi công nghệ đang thay đổi thế giới việc làm, điều phụ nữ cần không phải là sự ưu ái, mà là cơ hội được nhìn nhận công bằng của cả con người lẫn máy móc. AI có thể sàng lọc hàng nghìn hồ sơ chỉ trong vài giây, nhưng nếu không được "dạy" về sự công bằng, nó vẫn sẽ bỏ sót những con người đáng giá nhất - những người mà một thuật toán lạnh lùng không bao giờ có thể hiểu hết.