Thái Nguyên: Giữ “hồn cốt” văn hóa Sán Dìu trong đời sống cộng đồng

Từ tâm huyết của những người yêu văn hóa dân tộc

“Với mỗi tộc người đều có những làn điệu hát để gửi gắm tâm tư, tình cảm. Người Sán Dìu cũng vậy. Soọng cô là hình thức hát ví đối đáp dân gian, gắn bó với đời sống tinh thần của đồng bào từ bao đời nay. Giai điệu của Soọng cô mềm mại, mộc mạc mà sâu lắng, phản ánh tâm hồn hiền hậu, chân tình của người Sán Dìu”, ông Trần Bình Dưỡng, Chủ tịch Hội Bảo vệ và Phát huy giá trị văn hóa dân tộc Sán Dìu tỉnh Thái Nguyên, chia sẻ.

Theo ông Dưỡng, tùy từng hoàn cảnh, Soọng cô được hát theo nhiều cách khác nhau như hát ru, hát giao duyên, hát đám cưới, hát tỏ tình… Dù ở hình thức nào, đó cũng là tiếng lòng chân thành của người Sán Dìu với cuộc sống.

Năm 2021, với mong muốn lưu giữ và phát huy giá trị văn hóa dân tộc, cùng sự ủng hộ của chính quyền địa phương, Hội Bảo vệ và Phát huy giá trị văn hóa dân tộc Sán Dìu tỉnh Thái Nguyên chính thức được thành lập, đặt trụ sở tại phường Quan Triều. Những ngày đầu, Hội gặp không ít khó khăn về nhân lực, cơ sở vật chất và kinh phí. Song bằng tâm huyết và sự đồng lòng của hội viên, đến nay Hội đã có hơn 700 thành viên, thành lập 22 câu lạc bộ (CLB) trên toàn tỉnh.

“Chúng tôi luôn khuyến khích hội viên gìn giữ văn hóa dân tộc trong mọi sinh hoạt, từ ngôn ngữ, chữ viết, trang phục đến phong tục tập quán. Trong các dịp lễ, Tết hay sinh hoạt thường ngày, bà con nói tiếng dân tộc, mặc trang phục truyền thống, hát Soọng cô và cùng thưởng thức ẩm thực đặc trưng của người Sán Dìu”, ông Dưỡng cho biết.

Chính từ tình yêu ấy, phong trào bảo tồn văn hóa Sán Dìu đã lan tỏa mạnh mẽ. Bà Trương Thị Sinh, 70 tuổi, thành viên CLB văn hóa xã Phúc Thuận, xúc động nói: “Tôi mê hát Soọng cô từ nhỏ, được bà và mẹ truyền dạy. Đến nay, dù tuổi đã cao, tôi vẫn hát mỗi ngày. Lời ca, giai điệu như thấm vào máu thịt, khiến tâm hồn mình thư thái, vui tươi”.

Riêng trong năm 2023 và đầu năm 2024, Hội đã tổ chức gần 10 lớp truyền dạy tiếng hát Soọng cô, chữ viết và cách may trang phục truyền thống cho hơn 1.000 lượt hội viên. Nhiều buổi giao lưu, liên hoan hát Soọng cô giữa các CLB trong và ngoài tỉnh đã tạo nên không gian sinh hoạt văn hóa phong phú, giúp thế hệ trẻ thêm yêu và tự hào về nguồn cội.

Hội cũng phát động phong trào “Người Sán Dìu nói tiếng Sán Dìu”, khuyến khích việc học và sử dụng ngôn ngữ, chữ viết dân tộc trong đời sống hàng ngày. Các CLB duy trì sinh hoạt định kỳ, tạo môi trường giao lưu văn hóa lành mạnh, gắn kết cộng đồng. Cùng với đó, hội viên còn tích cực tham gia xây dựng nông thôn mới, phát triển kinh tế, góp phần nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của đồng bào.

Nhờ những nỗ lực bền bỉ ấy, dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên đã có 2 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được công nhận: Hát Soọng cô ở xã Đồng Hỷ và Lễ Cấp sắc ở xã Nam Hòa. “Chúng tôi mong Nhà nước sớm công nhận thêm các di sản tương tự ở những địa phương khác trong tỉnh, để giá trị văn hóa Sán Dìu tiếp tục được tôn vinh và lan tỏa”, ông Dưỡng bày tỏ.

Người Sán Dìu sống gần rừng nhưng chủ yếu làm ruộng nước, không phá rừng làm nương rẫy. Trong đời sống tinh thần, họ có nhiều nghi lễ độc đáo như lễ Xuống đồng, lễ Cấp sắc… mang đậm bản sắc riêng. Trong lễ Cấp sắc – nghi lễ trưởng thành của người đàn ông Sán Dìu – đàn tế được trang trí tỉ mỉ, treo tranh binh thần, câu đối chữ Nho, thể hiện triết lý và niềm tin của cộng đồng.

Lễ Cấp sắc gồm 4 bước: Nhập môn, cấp sắc, tứ gia tổng xuyến và đại phàn chủ – cấp cao nhất của người làm thầy. Để đảm nhiệm vai trò chủ lễ, người thầy phải am hiểu chữ Nho, thông thạo tiếng dân tộc. Chính qua những nghi lễ ấy, người Sán Dìu không chỉ thực hành tín ngưỡng mà còn duy trì tiếng nói, chữ viết – nền tảng vững chắc để bảo tồn bản sắc trong bối cảnh hội nhập hôm nay.

Sự quan tâm từ chính quyền và cộng đồng

Nhận thức sâu sắc tầm quan trọng của việc bảo tồn văn hóa dân tộc thiểu số, tỉnh Thái Nguyên đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách cụ thể: Triển khai Đề án bảo tồn và phát triển văn hóa các dân tộc thiểu số, thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) về xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, với tổng kinh phí gần 45 tỷ đồng từ ngân sách và xã hội hóa.

Nhờ đó, nhiều di sản quý đã được phục dựng và phát huy hiệu quả như hát Soọng cô của người Sán Dìu, lễ Cấp sắc của người Dao, nghi lễ Then của người Tày… Đến nay, Thái Nguyên có 15 Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, trong đó hát Soọng cô được xem là điểm nhấn tiêu biểu, niềm tự hào của đồng bào Sán Dìu.

Công tác tuyên truyền, giáo dục văn hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số cũng được đẩy mạnh. 100% xã vùng dân tộc đã có chương trình phát thanh, truyền hình bằng tiếng dân tộc hoặc song ngữ; tỉ lệ người dân được tiếp cận thông tin đạt 100%. Nhiều địa phương gắn bảo tồn văn hóa với phát triển du lịch cộng đồng, tạo sinh kế bền vững cho người dân.

Dù còn không ít khó khăn, như nguy cơ mai một ngôn ngữ, hủ tục lạc hậu, hay hạn chế về kinh phí, song tinh thần đoàn kết, ý thức tự tôn dân tộc của người Sán Dìu đang thắp lên niềm tin mạnh mẽ. Cùng với sự đồng hành của chính quyền, đồng bào Sán Dìu đang nỗ lực để văn hóa truyền thống không chỉ “được bảo tồn” mà còn “được sống” trong đời sống hôm nay.

Với tình yêu, niềm tự hào và sự đồng lòng của cộng đồng, “hồn cốt” văn hóa Sán Dìu chắc chắn sẽ còn mãi, góp phần làm rạng rỡ bức tranh đa sắc của văn hóa các dân tộc thiểu số ỏ Thái Nguyên nói riêng và Việt Nam.