Không ai biết chiếc áo dài có mặt từ bao giờ nhưng theo những hình khắc trên mặt chiếc trống đồng Ngọc Lũ cách ngày nay khoảng vài nghìn năm thì y phục xa xưa nhất của phụ nữ Việt là chiếc áo với hai tà áo xẻ.
Có ý kiến cho rằng, chiếc áo dài đã ra đời từ thời Chúa Nguyễn Phúc Khoát (1739-1765) ở thế kỷ XVIII. Ông được cho là người đặt nền tảng cho hình hài của áo dài. Để giữ nét riêng cho dân tộc, trong một sắc dụ ông đã đề cập đến trang phục của người Việt.
Trong cuốn “Kể chuyện chín chúa, mười ba vua triều Nguyễn” của Tôn Thất Bính có bài “Những trang đầu của lịch sử áo dài”, viết: “Chiếc áo dài tha thướt, xinh đẹp hiện nay phải qua một quá trình phát triển. Nó được hình thành từ đời chúa Nguyễn Phúc Khoát. Khi chúa Nguyễn Phúc Khoát nghe người Nghệ An truyền câu sấm: “Bát đại thời hoàn trung nguyên” (tám đời trở về trung nguyên), thấy từ Đoan Quốc Công đến nay vừa đúng tám đời bèn xưng hiệu lấy thể chế áo mũ trong Tam tài đồ hội làm kiểu… Lại hạ lệnh cho trai gái hai xứ đổi dùng áo quần Bắc quốc để tỏ sự biến đổi…”.
 |
| Phụ nữ Việt Nam trong trang phục áo giao lãnh |
Kiểu dáng sơ khai của chiếc áo dài là chiếc áo giao lãnh bốn vạt, tiền thân của áo tứ thân . Áo giao lãnh khoác ngoài yếm lót, mặc cùng váy đen và thắt lưng màu tương tự như áo tứ thân, chỉ khác là hai vạt trước buông thả chứ không buộc trước bụng.
Để tiện cho việc đồng áng hoặc buôn bán, chiếc áo giao lãnh được thu gọn lại thành kiểu áo tứ thân gọn ghẽ với hai vạt trước rời nhau, có thể buộc lại, hai vạt sau may liền thành một tà áo. Là trang phục của tầng lớp bình dân, áo tứ thân thường được may từ vải tối màu để tiện cho công việc.
Trong những năm đầu thập niên 30 của thế kỷ trước, họa sĩ Cát Tường cùng với nhóm Tự lực văn đoàn là người khởi xướng cho phong trào cách tân áo dài truyền thống với phương châm: “Quần áo tuy dùng để che thân, song nó là tấm gương ngoài phản chiếu ra cái trình độ, trí thức của một đất nước”.
Bước đột phá táo bạo, góp phần hình thành kiểu dáng của áo dài ngày nay chính là kiểu áo dài “Le Mur” do họa sĩ Cát Tường sáng tạo những năm 1930. Khác với phom dáng rộng truyền thống, áo dài Le Mur ôm sát đường cong cơ thể với nhiều chi tiết Âu hóa như tay phồng, cổ khoét hình trái tim, đính nơ… Kiểu áo dài Le Mur này quá cầu kì, quá cách tân đến nỗi nhiều nhà phê bình đã lên án và nó không được chấp nhận rộng rãi trong dân chúng.
 |
| Áo dài Le Mur |
Đến năm 1934, họa sĩ Lê Phổ cải tiến kiểu áo dài “Le Mur” theo cách riêng của ông là dung hòa giữa váy phương Tây với áo tứ thân truyền thống. Sự kết hợp này được đông đảo người dân ủng hộ và ưa thích.
Lê Phổ đã bỏ kiểu tay phồng, rồi may cổ kín, cài nút bên phải, thân ôm sát người, hai tà áo mềm mại bay lượn… Kiểu áo dài của ông rất được đón nhận. Trong suốt gần 30 năm, kiểu áo dài đó không thay đổi nhiều ngoại trừ cổ áo, gấu áo, eo áo: lúc cao, lúc thấp, lúc hẹp, lúc rộng… Chiếc quần cũng thay đổi, lưng từ to bản luồn dải rút đổi sang lưng nhỏ, cài khuy rồi kéo khóa theo kiểu phương Tây. Từ đây, áo dài Việt Nam đã tìm được hình hài chuẩn mực của nó, và trải qua bao lần cách tân cách điệu, hình dạng chiếc áo dài về cơ bản vẫn giữ nguyên.
Đầu những năm 1960, bà Trần Lệ Xuân, vợ của ông Ngô Đình Nhu đã “dấy” lên làn sóng thời trang với áo dài không cổ, tay ngắn, đi găng tay trắng, bới tóc cao hở cổ cao ba ngấn… Chiếc áo dài nổi tiếng với tên gọi áo dài Bà Nhu đã vấp phải phản ứng mạnh mẽ vì đi ngược với truyền thống và thuần phong mỹ tục của xã hội thời đó.
 |
| Áo dài Trần Lệ Xuân |
Tuy nhiên, được xem là cách tân nhiều hơn cả là áo dài của những năm 60, khi phụ nữ thay đổi tư duy về thời trang theo thiên hướng khoe những đường cong hấp dẫn của cơ thể. Theo đó, áo dài được may chiết eo, thậm chí chiết rất chặt để tôn ngực. Eo áo cắt cao để hở cạp quần, gấu áo cắt ngang thẳng và dài đến gần mắt cá chân.
 |
| Kiểu áo dài chiết eo, tôn ngực thịnh hành vào những năm 1960 |
Gần cuối thập kỷ 60, áo dài mini trở nên thịnh hành trong giới nữ sinh vì sự thoải mái, tiện lợi của nó. Tà áo hẹp và ngắn đến gần đầu gối, áo rộng và không chít eo nhưng vẫn may theo đường cong cơ thể.
Từ năm 2000 đến nay, chiếc áo dài đã trở lại với nhiều kiểu dáng, chất liệu khác nhau qua các bộ sưu tập đầy sáng tạo và phá cách của các nhà thiết kế Võ Việt Chung, Sĩ Hoàng, Thuận Việt… Không chỉ dừng lại ở kiểu dáng truyền thống, chiếc áo dài đã được cải biên thành áo cưới, áo tà ngắn để mặc với quần jeans…
 |
| Tăng Thanh Hà trong một thiết kế của nhà thiết kế Võ Việt Chung (2014) |
Mặc dù đã có bề dày hơn 3 thế kỷ nếu tính từ thuở sơ khai là áo tứ thân, nhưng áo dài luôn là nguồn cảm hứng vô tận với các nhà thiết kế. Chính sáng tạo của họ đã làm nên tên tuổi, uy tín của họ không chỉ giới thời trang trong nước mà còn trên thế giới.