Tự do sáng tạo phải gắn với nghĩa vụ tôn trọng chuẩn mực xã hội, khán giả và bản sắc dân tộc

Thời gian gần đây, không ít sản phẩm âm nhạc xuất hiện trên mạng xã hội gây tranh cãi vì ca từ dung tục, hình ảnh phản cảm và lối biểu đạt lệch chuẩn văn hóa. Một bộ phận nghệ sĩ trẻ sáng tác, biểu diễn thiếu tiết chế, sử dụng ngôn ngữ cẩu thả, thậm chí biến âm nhạc thành nơi công kích, khoe mẽ hay cổ xúy lối sống tiêu cực.

Thực trạng này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải siết chặt kỷ cương trong hoạt động sáng tạo và biểu diễn, hướng tới môi trường nghệ thuật lành mạnh, nơi tự do sáng tạo đi đôi với trách nhiệm văn hóa.

Trước thực tế đó, nhiều chuyên gia cho rằng việc chấn chỉnh, kiểm soát nội dung phản cảm là cần thiết, nhưng cũng cần một cách tiếp cận hài hòa vừa nghiêm khắc, vừa nhân văn để không bóp nghẹt sức sáng tạo và để nghệ sĩ thực sự hiểu được giá trị của nghệ thuật chuẩn mực.

Nghệ sĩ đúng nghĩa nên định hướng khán giả

Nhạc sĩ Nguyễn Văn Chung cho rằng với sự quyết liệt của các cơ quan quản lý văn hóa, các ca khúc có ca từ phản cảm sẽ dần bị xóa bỏ.

Nam nhạc sĩ chia sẻ: "Trước đây mình rất nhiệt tình và sốt sắng phát biểu về các vấn nạn trong âm nhạc, vì mình vốn cho rằng những sự thẳng thắn đó sẽ góp phần thay đổi mọi thứ tốt đẹp lên, như năm 2021 mình từng nói: Nếu như chúng ta cứ xuề xòa dễ dãi với những bài hát có cái tên phản cảm thì sớm muộn gì cũng sẽ xuất hiện những bài hát phản cảm toàn bộ phần lời và nội dung!".

Nhạc sĩ Nguyễn Văn Chung cho biết, mình là người theo chủ nghĩa duy mỹ trong nghệ thuật. "Đối với tôi, một bài hát là phải đẹp, đẹp từ giai điệu, đến ca từ, nội dung, ý nghĩa và đẹp đến cả cái tên… đó mới là sự hoàn mỹ. Và người sáng tác là người "điêu khắc" nên cái đẹp đó".

"Đó là tôn chỉ rõ ràng của tôi khi sáng tác, khi làm nghề. Vì vậy, tôi đánh giá rất thấp những người đã mang trên vai tấm áo "nghệ sĩ" mà cứ muốn thể hiện cái ngông, cái thô, cái tục trong những tác phẩm của mình. Là nghệ sĩ đúng nghĩa thì nên định hướng khán giả chứ đừng nên hùa theo khán giả" - nhạc sĩ Nguyễn Văn Chung bày tỏ.

Nhưng sau đó, anh cho rằng: "Nếu mình thấy việc gì đúng thì mình tự làm trước đã, việc gì mình cho là không đúng thì mình không làm, chứ không nên nói nữa! Như vậy tránh được nhiều phiền toái, những mâu thuẫn trong nghề, những comment chỉ trích chê bai từ người khác dành cho ý kiến đó của mình, vả lại lời mình nói nhỏ bé quá cũng không thay đổi được điều gì".

HIEUTHUHAI sẵn sàng hợp tác với các cơ quan chức năng để làm rõ thông tin liên quan đến ca khúc "Trình"

Điển hình là các trường hợp lệch chuẩn là ca sĩ Jack (Trịnh Trần Phương Tuấn) trong ca khúc trình diễn ngày 16/10 tại Hà Nội, với ca từ dung tục, ngạo mạn; ca sĩ Pháo với bài Sự nghiệp chướng; rapper GDucky với bài Miền mộng mị; CLME của Hoàng Tôn x Andree x Tinle; Andree với bài Kẹo; B Ray x Đạt G với bài Cao ốc 20; HIEUTHUHAI với bài Trình; Andree x Bình Gold với bài Em iu…

Khi bị nhắc tên, công ty quản lý cho biết, rapper HIEUTHUHAI sẵn sàng hợp tác với các cơ quan chức năng để rà soát, làm rõ các thông tin liên quan về ca khúc Trình.

Theo công ty quản lý, lời bài hát trên được viết ra với hàm ý châm biếm, đáp trả những quan điểm cho rằng nhạc rap cần sự gai góc, thô tục. "Khi sáng tác bài Trình, nghệ sĩ HIEUTHUHAI không có chủ đích cổ xúy, kêu gọi thực hiện hành vi vi phạm pháp luật, cổ xúy cho tệ nạn xã hội", phía công ty nhấn mạnh.

Công ty quản lý nam rapper cho biết, ca khúc Trình có thông điệp tích cực về sự nỗ lực, tinh thần cầu tiến và giá trị gia đình. Bài hát này cũng từng được cấp phép biểu diễn, xuất hiện trên nhiều sân khấu lớn.

Đơn vị quản lý cũng khẳng định, HIEUTHUHAI luôn ý thức rõ trách nhiệm xã hội của người hoạt động nghệ thuật, tuân thủ quy tắc ứng xử do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành.

Mỗi lời ca tiếng hát là "tấm danh thiếp văn hóa" của quốc gia

PGS.TS Bùi Hoài Sơn – Ủy viên Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội cho rằng, "xử lý nghiêm" không chỉ là hình phạt, mà là thông điệp mạnh mẽ về trách nhiệm văn hóa: Tự do sáng tạo phải gắn với nghĩa vụ tôn trọng chuẩn mực xã hội, khán giả và bản sắc dân tộc.

Khi các hiện tượng lệch chuẩn được nhắc nhở, chấn chỉnh, đó là lúc khẳng định vai trò của Nhà nước trong việc kiến tạo môi trường nghệ thuật lành mạnh - nơi cái đẹp, cái thiện, cái nhân văn được tôn vinh.

Nói về nguyên nhân sâu xa dẫn đến tình trạng xuất hiện ngày càng nhiều ca khúc có lời lẽ phản cảm, lệch chuẩn văn hóa, theo PGS.TS Bùi Hoài Sơn, chính là bắt nguồn từ một "tổ hợp nguyên nhân" chứ không chỉ là lỗi của riêng cá nhân nghệ sĩ hay cơ quan quản lý.

Đầu tiên, phải nhìn nhận rằng trong những năm gần đây, sự phát triển nhanh của công nghệ số, nền tảng mạng xã hội và công nghiệp giải trí trực tuyến đã làm thay đổi căn bản cách thức sản xuất, phổ biến và tiêu thụ sản phẩm âm nhạc.

Thứ hai, có thể thấy rõ một khoảng trống trong công tác đào tạo nghệ sĩ. Nhiều người trẻ bước vào con đường nghệ thuật với tài năng tự phát, nhưng thiếu nền tảng văn hóa, thiếu sự hiểu biết về đạo đức nghề nghiệp, về giá trị thẩm mỹ, về trách nhiệm xã hội của người làm nghệ thuật.

Thứ ba, thị hiếu của công chúng, đặc biệt là giới trẻ, đang thay đổi mạnh mẽ. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, văn hóa nghe nhìn của thế giới tràn ngập trên các nền tảng số, giới trẻ dễ bị cuốn vào những xu hướng mới lạ, giai điệu bắt tai, lời hát táo bạo, nhưng lại ít có cơ hội tiếp cận những giá trị âm nhạc đích thực.

Thứ tư, không thể phủ nhận còn tồn tại sự chậm trễ trong quản lý và phản ứng chính sách. Một số quy định hiện nay chưa theo kịp thực tiễn phát triển của môi trường số, khiến cơ quan chức năng lúng túng trong việc xử lý những biểu hiện lệch chuẩn mới.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn chia sẻ, về chế tài, hệ thống pháp lý hiện hành đã có khung khổ tương đối đầy đủ nhưng thiếu tính cập nhật, chưa theo kịp thực tế đời sống nghệ thuật trong kỷ nguyên số. Do đó, cần có biện pháp mạnh hơn như gỡ bỏ nội dung sai phạm, cấm biểu diễn tạm thời, và quy định rõ trách nhiệm của nghệ sĩ, nhà sản xuất, nền tảng phát hành.

Còn đối với cơ quan quản lý, thay vì chỉ dừng ở việc cấm hay xử phạt, cần hướng đến quản trị sáng tạo – nghĩa là đồng hành cùng nghệ sĩ, lắng nghe, chia sẻ, tạo điều kiện cho cái mới được thử nghiệm trong khuôn khổ giá trị văn hóa Việt Nam.

Nhiều chế tài xử phạt hiện nay vẫn dừng ở mức hành chính, phạt tiền hoặc tạm đình chỉ biểu diễn, trong khi tác động xã hội tiêu cực từ những sản phẩm lệch chuẩn lại lớn hơn rất nhiều.

Do đó, cùng với việc hoàn thiện hệ thống pháp luật, cần song hành giữa chế tài và cơ chế khuyến khích: Bên cạnh xử phạt nghiêm vi phạm, Nhà nước cũng nên có chính sách vinh danh, hỗ trợ và lan tỏa những giá trị nghệ thuật chuẩn mực.

Trước xu hướng âm nhạc ngày càng bị "thị trường hóa", PGS.TS Bùi Hoài Sơn cho rằng cần có một hệ thống chính sách đồng bộ và dài hạn để khuyến khích nghệ sĩ hướng đến giá trị thẩm mỹ và văn hóa chuẩn mực, thay vì chạy theo xu hướng thương mại ngắn hạn.

Trước hết, Nhà nước cần đóng vai trò kiến tạo môi trường nghệ thuật lành mạnh. Nghĩa là, không chỉ kiểm soát, mà còn phải định hướng và đầu tư chiến lược cho sự phát triển của âm nhạc có giá trị. Cần có quỹ hỗ trợ sáng tạo văn hóa, chương trình đặt hàng, tài trợ hoặc vinh danh các tác phẩm âm nhạc có nội dung nhân văn, mang hơi thở thời đại và đậm đà bản sắc dân tộc.

Hệ sinh thái công nghiệp âm nhạc Việt Nam cần được phát triển theo hướng chuyên nghiệp và bền vững. Cần chú trọng hơn đến giáo dục thẩm mỹ và truyền thông công chúng. Cần xây dựng các giải thưởng, bảng xếp hạng, nền tảng âm nhạc quốc gia uy tín, nhằm tạo sân chơi lành mạnh, tôn vinh sáng tạo nghệ thuật tử tế.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh, quan trọng hơn việc tăng mức xử phạt là nâng cao tính giáo dục, giúp nghệ sĩ hiểu rằng pháp luật không nhằm trói buộc mà để bảo vệ danh dự, uy tín của họ, đồng thời tạo niềm tin cho công chúng về một môi trường nghệ thuật trong sạch.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn bày tỏ: "Một trong những thách thức lớn nhất hiện nay là công chúng, đặc biệt là giới trẻ, đang bị "nhiễu chuẩn" bởi môi trường nghe nhìn tràn ngập ca từ dung tục, hình ảnh phản cảm và xu hướng tôn vinh sự nổi tiếng hơn là giá trị. Khi ranh giới giữa giải trí và nghệ thuật bị xóa nhòa, giữa "người nổi tiếng" và "nghệ sĩ đích thực" bị lẫn lộn, thì việc khôi phục chuẩn mực thẩm mỹ và đạo đức trong thưởng thức nghệ thuật trở thành nhiệm vụ cấp bách của toàn xã hội, chứ không thể chỉ trông chờ vào cơ quan quản lý.

Theo tôi, giáo dục thẩm mỹ và định hướng văn hóa phải được xem là một phần không thể tách rời trong chiến lược phát triển con người Việt Nam toàn diện. Âm nhạc, điện ảnh, mạng xã hội hay trò chơi trực tuyến đều có thể là công cụ giáo dục mạnh mẽ nếu được định hướng đúng. Đưa nghệ thuật vào đời sống học đường, khuyến khích học sinh tham gia các hoạt động sáng tạo, thưởng thức và bình luận nghệ thuật có chiều sâu đó chính là cách gieo mầm cho năng lực cảm thụ và lòng tự tôn văn hóa dân tộc".