Vì sao tội phạm mạng nhắm vào phụ nữ, người già, sinh viên và người dân nông thôn?

Phụ nữ – nhóm bị "đánh trúng" bởi sự tin cậy và áp lực gia đình

Phụ nữ, đặc biệt nhóm tuổi 25–45 thường đóng vai trò chính trong tiêu dùng và quản lý sinh hoạt gia đình, đang trở thành mục tiêu có chủ đích của tội phạm công nghệ. Thứ nhất, vai trò xã hội khiến họ thường xuyên tương tác với các dịch vụ giao hàng, mua bán online và các nền tảng thanh toán — nghĩa là hộp thư, nhóm chat mua bán và số điện thoại của họ thường xuyên nhận các thông báo thương mại. 

Tội phạm khai thác chính những "ngõ vào" này bằng tin nhắn brandname giả mạo thông báo đơn hàng, phí vận chuyển hoặc cập nhật vận đơn; với bối cảnh bận rộn, nhiều nạn nhân xử lý thông tin vội, click vào link và làm theo hướng dẫn mà không kiểm tra kỹ nguồn gốc.

Thứ hai, tội phạm tận dụng triệt để cấu trúc cảm xúc liên quan tới gia đình. Kịch bản phổ biến — "con/cháu gặp nạn", "hồ sơ pháp lý liên quan đến tên người thân", hoặc thông báo tài khoản bị khóa vì nghi rửa tiền — không đơn thuần là kỹ thuật kỹ thuật số mà là kỹ thuật xã hội: áp lực thời gian, sợ hãi, trách nhiệm bảo vệ gia đình buộc nạn nhân hành động trước khi suy nghĩ. Với những người thường giữ vai trò ứng phó trong gia đình (liên lạc với nhà trường, đặt hàng, đóng tiền điện nước...), phản ứng nhanh và quyết đoán trong tình huống khủng hoảng lại trở thành nhược điểm — họ dễ thực hiện lệnh chuyển tiền, nhập mã OTP hoặc cài app "hỗ trợ" theo hướng dẫn của kẻ lừa đảo.

Thứ ba, mức độ hiểu biết về các thủ thuật kỹ thuật (phân biệt URL thật/giả, kiểm tra chứng chỉ trang, nhận diện brandname giả) ở một bộ phận phụ nữ chưa ngang bằng với tốc độ biến tấu của tội phạm. Họ thường xác định tính "hợp lệ" của một thông báo dựa trên chữ viết trò chuyện, logo hay số điện thoại hiển thị — trong khi kỹ thuật spoofing và fake-sender có thể tạo ra bản sao rất sát bản gốc. Từ đó dẫn đến hệ quả: chỉ cần một cuộc gọi, một SMS hoặc một trang web giả mạo đủ tinh vi là có thể lừa được lòng tin và hành động.

Hệ quả về tài chính và tâm lý vô cùng nặng nề. Các vụ mất 200–800 triệu đồng trong vài phút không chỉ lấy đi tiền tiết kiệm mà còn phá vỡ kế hoạch gia đình: nợ vay, không có tiền đóng học phí, hay mất khả năng trang trải chi phí sinh hoạt. Về tâm lý, nạn nhân chịu cảm giác tội lỗi, xấu hổ khi phải thông báo với chồng/cha mẹ, dẫn tới tình trạng chậm trình báo cơ quan chức năng — điều này làm giảm cơ hội thu hồi tài sản và khiến đường dây lừa đảo tiếp tục hoạt động nhởn nhơ.

Phụ nữ bị "đánh trúng" không phải vì họ kém cảnh giác cá nhân, mà vì tội phạm biết tận dụng vai trò xã hội và cảm xúc gia đình để biến sự trách nhiệm thành con đường dẫn đến mất mát. Giải pháp phải là kết hợp — kỹ thuật, pháp lý và giáo dục — nhắm thẳng vào những điểm yếu này để chuyển rủi ro ra khỏi vai người tiêu dùng.

Người già – trở thành mục tiêu số 1 của deepfake và các chiêu mạo danh nhân viên ngân hàng

Người cao tuổi hiện nằm trong nhóm chịu thiệt hại nặng nhất trong các vụ lừa đảo ngân hàng và lừa đảo công nghệ cao. Đây là nhóm có khả năng sử dụng thiết bị thông minh ở mức cơ bản, ít cập nhật kiến thức an toàn số, và dễ bị tác động bởi những lời nói mang tính đe dọa hoặc khẩn cấp. Tội phạm mạng vì vậy xem họ là "điểm đột phá" để tăng tỷ lệ thành công.

Vì sao người già bị nhắm tới:

Kỹ năng số hạn chế – không nhận diện được dấu hiệu bất thường. Phần lớn người cao tuổi chỉ dùng smartphone để nghe gọi, nhận tin nhắn, xem thông tin đơn giản. Khi được yêu cầu truy cập đường link, cài app, đọc mã OTP hay cung cấp thông tin cá nhân, họ không có khả năng phân biệt giữa ứng dụng thật – giả, website chính chủ – website lừa đảo. Điều này khiến các kịch bản tấn công trở nên "trơn tru" hơn với tội phạm.

Tâm lý ngại hỏi, sợ phiền con cháu. Khi nhận các cảnh báo có tính đe dọa như "tài khoản có dấu hiệu rửa tiền", "ngân hàng khóa tài khoản", hoặc "công an đang điều tra", nhiều người lớn tuổi rơi vào tâm lý sợ hãi. Do ngại làm phiền người thân và thiếu thói quen kiểm chứng, họ chọn cách nghe theo hướng dẫn của kẻ lừa đảo — vốn luôn tạo cảm giác cấp bách và quyền lực.

Deepfake giọng nói: "chiêu" mới tấn công trực diện vào tình cảm gia đình. Chỉ cần 15–20 giây giọng nói được thu từ mạng xã hội, tội phạm đã có thể tạo ra bản sao giọng "con", "cháu" hoặc "người thân" với độ chân thật cao. Những cuộc gọi kiểu: "Con đang cấp cứu", "Cháu đang gặp chuyện với công an, chuyển tiền gấp để xử lý"… tạo ra cú sốc tâm lý khiến người già gần như mất khả năng nghi ngờ. Đây là một trong những xu hướng lừa đảo phát triển nhanh nhất năm nay.

Thực tế: Nhiều ngân hàng cho biết phần lớn nạn nhân trên 55 tuổi đều bị lừa theo những kịch bản thuộc dạng "kinh điển" như: cháu gặp nạn, con bị giữ giấy tờ, công an gọi kiểm tra tài khoản, hay yêu cầu "xác minh gấp để tránh khóa tài khoản". Những kịch bản này không mới, nhưng lại cực kỳ hiệu quả khi đánh đúng vào tâm lý sợ rủi ro, sợ phiền hà và tình cảm gia đình của người lớn tuổi. Có trường hợp chỉ trong vài phút, toàn bộ số tiền tiết kiệm của họ — đôi khi là cả tài sản tích cóp nhiều năm — bị rút sạch.

Người cao tuổi trở thành mục tiêu số 1 không chỉ vì họ "ít biết công nghệ", mà vì tội phạm đã thiết kế kịch bản tấn công đúng vào niềm tin, vai trò gia đình và phản ứng cảm xúc của họ. Công nghệ deepfake và SIM-spoofing biến "giọng nói quen thuộc" thành vũ khí. Bảo vệ nhóm này đòi hỏi một chiến lược tổng thể: kỹ thuật (tài khoản an toàn, treo giao dịch), chính sách (trách nhiệm liên đới, bồi thường tạm thời) và can thiệp cộng đồng (giáo dục thiết thực, kênh báo cáo thân thiện). Nếu không hành động kịp, người già sẽ tiếp tục là "mục tiêu thuận lợi" cho các tổ chức tội phạm tinh vi.

Sinh viên – "mỏ vàng" của các đường dây tuyển cộng tác viên và app kiếm tiền

Sinh viên hiện là nhóm nạn nhân tăng nhanh nhất trong các dạng lừa đảo tuyển cộng tác viên online, thực hiện nhiệm vụ tăng tương tác, hoàn tiền, cũng như các app kiếm tiền "siêu lợi nhuận". Đây là nhóm vừa chuyển từ môi trường phổ thông sang đại học, thiếu kinh nghiệm quản lý tài chính cá nhân nhưng lại tiếp xúc Internet và mạng xã hội với tần suất cao, khiến họ trở thành "điểm rơi" lý tưởng của tội phạm công nghệ.

Vì sao sinh viên dễ mắc bẫy:

Thu nhập thấp, nhu cầu kiếm thêm cao. Cuộc sống xa nhà, chi phí sinh hoạt lớn khiến sinh viên luôn tìm kiếm cơ hội kiếm thêm. Những lời mời gọi như "kiếm 300.000–500.000 đồng/ngày chỉ với vài nhiệm vụ đơn giản" đánh trúng tâm lý muốn có thu nhập nhanh mà không cần kỹ năng đặc biệt.

Thiếu kinh nghiệm tài chính – dễ bị dẫn dụ bởi mô hình đa cấp trá hình. Nhiều sinh viên không biết cách nhận diện các mô hình Ponzi hoặc chiêu trò "đặt cọc để nhận nhiệm vụ", "ứng tiền trước để được hoàn nhiều hơn". Tội phạm thường khoác vỏ bọc "công việc công nghệ", "affiliate marketing", hoặc "tương tác AI", khiến nạn nhân tưởng rằng họ tham gia vào một mô hình kiếm tiền hợp pháp.

Vừa mở tài khoản ngân hàng, chưa quen với cảnh báo giao dịch. Phần lớn sinh viên mới lần đầu tiếp xúc với Internet Banking, eKYC, ví điện tử. Vì thiếu kỹ năng bảo mật, họ dễ cung cấp mã OTP, thông tin đăng nhập hoặc tải app không rõ nguồn gốc. Ngoài ra, sinh viên thường dùng nhiều mạng xã hội, group cộng đồng, nơi các đường dây lừa đảo núp dưới dạng "nhà tuyển dụng".

Thiệt hại phổ biến: Thiệt hại với sinh viên không chỉ nằm ở số tiền bị chiếm đoạt — thường từ 10–50 triệu đồng mỗi vụ, mức rất lớn so với thu nhập của họ — mà còn ở vòng xoáy tâm lý và tài chính sau đó. Nhiều bạn trẻ sau khi mất tiền lại tiếp tục bị dụ vay tín chấp qua app, vay nhanh không cần xét duyệt để "hoàn thành nhiệm vụ cuối cùng để gỡ vốn". Kết quả là không ít trường hợp nợ chồng nợ, bị quấy rối đòi tiền, ảnh hưởng nghiêm trọng đến học tập và sức khỏe tinh thần.

Người dân nông thôn – "vùng trũng" của lừa đảo do hạn chế hạ tầng số

Tội phạm công nghệ cao đang có xu hướng dịch chuyển từ các đô thị lớn sang khu vực nông thôn và vùng sâu – vùng xa. Đây là khu vực có tốc độ phổ cập smartphone nhanh nhưng trình độ an toàn số lại phát triển chậm, tạo ra khoảng trống lớn giữa khả năng tiếp cận công nghệ và kỹ năng tự bảo vệ. Điều này khiến người dân nông thôn trở thành nhóm có mức độ rủi ro cao nhất trong các vụ lừa đảo trực tuyến hiện nay.

Nguyên nhân:

Mới sử dụng ngân hàng số 1–3 năm, dễ tin vào thông báo giả mạo. Nhiều người dân mới tiếp cận Internet Banking, ví điện tử hoặc Mobile Banking trong thời gian ngắn. Thói quen tin vào tin nhắn từ nhà mạng – brandname khiến họ khó phân biệt thật – giả. Khi nhận tin nhắn như "cập nhật eKYC", "xác thực tài khoản để tránh khóa", họ dễ bấm vào link lừa đảo mà không nghi ngờ.

Thói quen giao dịch truyền thống, thiếu trải nghiệm với cảnh báo bảo mật. Ở nông thôn, người dân thường ưu tiên giao dịch trực tiếp tại quầy hoặc qua cán bộ ngân hàng địa phương. Do đó, khi nhận thông báo kỹ thuật trên điện thoại — dạng ngôn ngữ công nghệ, hơi mang tính cấp bách — họ dễ hiểu rằng đây là "quy định mới" và làm theo ngay, vô tình cung cấp mã OTP, mật khẩu hoặc thông tin cá nhân.

Hạ tầng thông tin – truyền thông yếu, thiếu kênh cảnh báo kịp thời. Ở nhiều địa phương, hệ thống loa phát thanh, truyền thông xã, hội phụ nữ, hội nông dân… vẫn là kênh tiếp nhận thông tin phổ biến. Tuy nhiên, cảnh báo lừa đảo thường được phát hành trên nền tảng trực tuyến — khiến việc lan tỏa đến người dân chậm hơn nhiều. Người dân ít tiếp cận báo điện tử, mạng xã hội chính thống, dẫn đến việc không được cập nhật sớm các hình thức lừa đảo mới.

Một xu hướng đáng lo ngại: Các đường dây lừa đảo quốc tế đang ưu tiên tấn công vào khu vực nông thôn vì tỷ lệ thành công cao hơn đáng kể so với thành thị. Lý do là nhóm người dùng này ít khi kiểm tra chéo thông tin, không có thói quen liên hệ trực tiếp ngân hàng để xác minh, và dễ tin vào những lời đe dọa mang tính pháp lý. Tội phạm thậm chí còn lập các kịch bản riêng để "đánh trúng" đặc điểm tâm lý vùng nông thôn, như giả mạo cán bộ xã, công an huyện, hoặc thông báo "con em đang làm ăn xa gặp vấn đề".

Khoảng trống trách nhiệm khiến nhóm yếu thế trở thành "lá chắn sinh học"

Dù mỗi nhóm nạn nhân có đặc điểm khác nhau — phụ nữ, người già, sinh viên hay người dân nông thôn — nhưng điểm chung lớn nhất là họ đều thiếu kỹ năng tự vệ trong môi trường số, trong khi lại phải gánh chịu 100% tổn thất mỗi khi sự cố xảy ra. Đây chính là khoảng trống trách nhiệm nghiêm trọng trong tam giác ngân hàng – viễn thông – nền tảng số, nơi rủi ro được "đẩy" hoàn toàn về phía người dân.

Vì sao khoảng trống này đặc biệt nguy hiểm?

Tội phạm luôn chọn "điểm yếu nhất" trong hệ sinh thái. Khi những nhóm dễ tổn thương không được bảo vệ, chúng trở thành mục tiêu lặp đi lặp lại. Tội phạm tối ưu hóa kịch bản lừa đảo dựa trên chính hành vi và tâm lý của các nhóm này.

Ngân hàng và nhà mạng không trực tiếp chịu thiệt hại tài chính. Mỗi vụ lừa đảo thành công là một cảnh báo cho hệ thống, nhưng khi chi phí rủi ro không "chạm" vào túi của tổ chức cung cấp dịch vụ, động lực đầu tư mạnh vào công nghệ chống lừa đảo, nâng chuẩn xác thực hay tăng cường cảnh báo… sẽ bị hạn chế.

Thiệt hại dồn về những nhóm ít khả năng chống đỡ nhất. Người nghèo, người già, phụ nữ và sinh viên — những người có thu nhập thấp hoặc tâm lý nhạy cảm — trở thành tuyến phòng thủ cuối cùng và yếu nhất. Họ không những mất tiền mà còn chịu tâm lý tội lỗi, xấu hổ, dẫn đến việc ngại trình báo hoặc để lặp lại sai lầm.

Trong nhiều vụ việc, chỉ cần 10 giây chậm trễ trong nhận diện và chặn giao dịch, tiền đã bị tuồn hết qua hàng loạt tài khoản "mồi" trước khi biến mất khỏi hệ thống. Nếu Việt Nam không sớm triển khai cơ chế chia sẻ trách nhiệm theo mô hình Singapore, Anh hay EU — nơi ngân hàng và nhà mạng phải cùng chịu một phần tổn thất — thì thiệt hại chắc chắn sẽ leo thang, và nạn nhân tiếp tục bị bỏ mặc trong cuộc chiến không cân sức này.