Ai cũng nói “Ăn vóc học hay” nhưng đố bạn “ăn vóc” là ăn cái gì?

Người ta thường nói “Ăn vóc học hay. Nhưng bạn có từng nghĩ ăn... vóc là ăn cái gì không? Liệu đây là một loại thức ăn hay có ý nghĩa sâu xa nào khác?

Trên thực tế, từ "vóc" ở đây được hiểu theo nhiều nghĩa. Nguyễn Lân trong Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (Hà Nội: NXB Văn hóa, 1989) mặc nhận rằng "vóc" là một tính từ và cho rằng nó có nghĩa là "ít" nên giảng "Ăn vóc học hay" có nghĩa là "Ăn ít mà học giỏi". Sách Kể chuyện thành ngữ, tục ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên (Hà Nội, NXB Khoa học Xã hội, 1999), lại cho rằng "ăn vóc" có nghĩa là "ăn khỏe".

Trong khi đó, nhà văn hóa học và ngôn ngữ học Huỳnh Tịnh Của hay Huình Tịnh Của, Paulus Của trong Đại Nam quấc âm tự vị (Sài Gòn, tome II, 1896, tr. 557, mục từ "Vóc") lại giảng "vóc" là "thân thể", và giảng "Ăn thì vóc học thì hay" là "Ăn thì phải có sức lực, học thì phải biết điều". (tome I, 1895, tr. 435, mục từ "Học").

Tự điển Việt Nam của Lê Văn Đức (Sài Gòn: NXB Khai Trí, 1970, hai quyển) giảng "vóc" là "danh từ: Thân hình con người" (quyển Hạ, phần I, tr. 1780), và giải thích "Ăn vóc học hay" có nghĩa là "Ăn cho nên vai nên vóc thì học cũng phải cho nên người" (quyển Thượng, phần II, tr. 16).

Một học giả uy tín trong lĩnh vực giải mã các từ cổ tiếng Việt là Huệ Thiên (tức An Chi) khi viết bài "Tại sao một số thành ngữ, tục ngữ lại khó hiểu?" đã lý giải thực ra, vóc là một từ Việt gốc Hán – và đúng là một tính từ – bắt nguồn ở một từ ghi bằng chữ mà âm Hán Việt hiện đại là úc, có nghĩa là thơm, ngon. Vậy tất nhiên là vóc cũng có cùng nghĩa đó và "ăn vóc" tất nhiên có nghĩa là ăn ngon. (...) Tóm lại, vóc trong "ăn vóc học hay" là một từ cổ và từ cổ này có nghĩa là thơm, ngon. 

Trên trang Quân đội nhân dân, PGS, TS Phạm Văn Tình cho biết, xuất xứ của câu tục ngữ "ăn vóc học hay" khá thú vị.

Chuyện kể rằng, ở vùng Kinh Bắc xưa có cậu học trò được bố mẹ gửi tới nhà một thầy đồ để học. Cậu bé mặt mũi sáng sủa, dáng thư sinh. Tuy nhiên, vốn quen được nuông chiều nên cậu chẳng chịu học hành gì. Mặc bố mẹ nhắc nhở, thầy đồ dạy dỗ, nhưng cậu vẫn rất ham chơi, đàn đúm cùng lũ bạn... Vậy nên, hơn một năm ở nhà thầy mà cậu chẳng học được một chữ gì.

Một sớm nọ, khi mặt trời đã lên nửa con sào, cậu học trò mới dậy. Cậu nhìn thấy thầy đồ đang cho gà ăn. Cậu rất ngạc nhiên khi thấy một đàn gà to lộc ngộc đang tranh nhau mổ ngô, mổ thóc... Cậu rụt rè hỏi:

- Thưa thầy, đàn gà này thầy mới mua đấy ạ? Hồi mới đến đây con đâu có thấy...

- Đây chính là đàn gà mới nở tháng trước nhà thầy đó. Con thấy nó lớn nhanh chưa?

- Dạ, nhanh lắm ạ. Nhà con có nuôi cả gà, vịt nhưng nó chậm lớn lắm ạ.

- Đấy, con thấy không? Không ăn thì mẻ cũng chết. Người ta cũng vậy thôi. Phải ăn uống điều độ, đầy đủ thì mới mong có dáng vóc cao lớn, khỏe mạnh. Cũng như môn sinh các con, muốn khôn ngoan, hiểu biết hơn người thì phải chịu khó học, chứ mải mê thả diều, đánh đáo thì bao giờ mới thông minh, giỏi giang được? Con người ta phải chịu khó, "ăn lấy vóc, học lấy hay" (ăn uống để có sức vóc khỏe mạnh, học để có thêm tri thức, hiểu biết) con ạ. Con không chịu đi thì không đến được đâu...

Cậu học trò ngồi lặng im trước lời thầy nói. Từ đó, cậu trở nên chịu khó, chăm chỉ học hành. Nhờ thế mà cuối khóa ấy, cậu đỗ đầu trong kỳ thi xứ Kinh Bắc.

Câu "Ăn vóc học hay" trước tiên là một bài học cho chúng ta về việc ăn uống dưỡng sinh, nhưng xa hơn là bài học tu dưỡng học hành để thành người có ích cho gia đình và cho xã hội: Học ăn chẳng dễ lắm đâu/Học chữ cố gắng bền lâu mới tài...