Áp dụng Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024 trước khi có hiệu lực: Khoan hồng và Nhân đạo

Trao đổi, bàn luận với phóng viên báo Phụ nữ Việt Nam, luật sư Đào Thị Bích Liên, Đoàn Luật sư TPHCM, Văn phòng Luật sư Hà Hải và Cộng sự đã đưa ra các ý kiến phân tích pháp lý về việc thực tế áp dụng Luật tư pháp người chưa thành niên số 59/2024/QH15.

- Là luật sư đã trực tiếp tham gia bào chữa cho các vụ án mà bị cáo ở tuổi chưa thành niên, theo các luận cứ, luận điểm, đề nghị của luật sư, HĐXX đã áp dụng Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024 có hiệu lực ngày 1/1/2026 theo hướng có lợi để giảm hình phạt cho các bị cáo. Luật sư có thể bình luận gì về việc này?

Luật sư Đào Thị Bích Liên: Luật Tư pháp người chưa thành niên số 59/2024/QH15 được Quốc hội thông qua ngày 30/11/2024 và có hiệu lực từ ngày 01/01/2026 là đạo luật chuyên biệt, thể hiện rõ định hướng cải cách tư pháp theo hướng nhân đạo, phục hồi, lấy giáo dục làm trọng tâm đối với người chưa thành niên phạm tội. Một vấn đề đặt ra trong thực tiễn là liệu các quy định có lợi của Luật này có thể được vận dụng ngay từ thời điểm luật được công bố để giảm nhẹ hình phạt cho người chưa thành niên hay không.

Trong thực tiễn xét xử hiện nay, tồn tại hai cách tiếp cận khác nhau.

Quan điểm thứ nhất cho rằng, do Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024 chưa có hiệu lực thi hành, Tòa án chỉ được áp dụng các quy định hiện hành của Bộ luật Hình sự và Bộ luật Tố tụng hình sự; việc viện dẫn luật mới khi chưa đến thời điểm hiệu lực có thể ảnh hưởng đến tính hợp pháp của bản án.

Quan điểm thứ hai cho rằng, Tòa án có thể vận dụng các quy định và nguyên tắc tiến bộ của Luật Tư pháp người chưa thành niên theo hướng có lợi, nếu việc vận dụng đó không làm bất lợi cho người phạm tội, thông qua việc áp dụng các quy định hiện hành của Bộ luật Hình sự, đặc biệt là Điều 7 và Điều 91.

- Luật sư đã tham gia các vụ án, bào chữa cho các bị cáo là người chưa thành niên thời gian vừa qua. Cụ thể trong các vụ án này, HĐXX đã xem xét lượng hình như thế nào?

Luật sư Đào Thị Bích Liên: Tôi đã tham gia trực tiếp bảo vệ cho người chưa thành niên trong vụ án hình sự trong thời gian vừa qua với một số vụ án điển hình.

Vụ án hình sự thụ lý số 43/2024/TLST-HS của TAND huyện Bình Chánh, nay là TAND khu vực 10, TPHCM tiến hành xét xử nhóm bị cáo với tội danh mua bán trái phép chất ma túy theo khoản 2 Điều 251 Bộ luật Hình sự. Thời điểm thực hiện hành vi phạm tội là ngày 21/7/2024, đến ngày 26/3/2025 thì Tòa án tiến hành xét xử vụ án. Trong vụ án này, tôi tham gia bào chữa cho bị cáo T.G.H sinh ngày 11/5/2010 thuộc nhóm đối tượng người phạm tội từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi.

Một vụ án khác là Vụ án hình sự thụ lý số ngày 19/02/2025 tại TAND huyện Bình Chánh, nay là TAND khu vực 10 TPHCM tiến hành xét xử nhóm bị cáo là người chưa thành niên với tội cướp giật tài sản theo khoản 2 Điều 171 Bộ luật Hình sự 2015. Thời điểm thực hiện hành vi phạm tội là ngày 28/9/2024, đến ngày 08/4/2025 thì Tòa án tiến hành xét xử vụ án. Vụ án này tôi tham gia bào chữa cho em N.N.Tr thuộc nhóm đối tượng người phạm tội từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi.

Các bị cáo thực hiện hành vi phạm tội trước ngày Luật tư pháp người chưa thành niên có hiệu lực. Tuy nhiên, nếu áp dụng các quy định của Luật tư pháp người chưa thành niên 2024 quy định về hình phạt tù có thời hạn và các hình phạt khác thì sẽ có lợi cho người phạm tội hơn so với quy định của Bộ luật Hình sự 2015. Do đó, tôi luôn chú trọng để đưa ra yêu cầu đề nghị Tòa án áp dụng Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024 khi xem xét hình phạt nếu việc áp dụng này là có lợi cho người phạm tội.

Khi xét xử vụ án, HĐXX cũng đã xem xét thấu tình đạt lý và áp dụng Điều 119, Điều 179 Luật tư pháp người chưa thành niên 2024 để xác định hình phạt phù hợp với tội danh, hành vi phạm tội của bị cáo.

- Như vậy, Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024 có lợi hơn so với Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi, bổ sung 2017 cụ thể như thế nào, thưa luật sư?

Luật sư Đào Thị Bích Liên: So sánh cụ thể cho thấy, Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024 có lợi hơn so với Bộ luật Hình sự trong việc áp dụng hình phạt tù có thời hạn.

Cụ thể, theo Bộ luật Hình sự 2015:

+ Trường hợp đối với người từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng là không quá 18 năm tù, nếu là tù có thời hạn thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá ba phần tư mức phạt tù mà điều luật quy định (khoản 1 Điều 101 Bộ luật Hình sự 2015).

+ Trường hợp đối với người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi phạm tội, mức hình phạt tù có thời hạn cao nhất có thể áp dụng là không quá 12 năm tù, nếu là tù có thời hạn thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá một phần hai mức phạt tù mà điều luật quy định (khoản 2 Điều 101 Bộ luật Hình sự 2015);

Trong khi đó, Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024, tiếp tục giới hạn chặt chẽ hơn trần hình phạt, mở rộng khả năng áp dụng các biện pháp xử lý chuyển hướng, án treo và các biện pháp không tước tự do, qua đó giảm đáng kể nguy cơ áp dụng hình phạt tù đối với người chưa thành niên. Cụ thể:

+ Đối với người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi khi phạm tội thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá 15 năm tù, nếu là tù có thời hạn thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá ba phần năm mức phạt tù mà điều luật của Bộ luật Hình sự quy định, trừ trường hợp người phạm tội phạm tội giết người, tội hiếp dâm, tội hiếp dâm người dưới 16 tuổi, tội cưỡng dâm người từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi; tội sản xuất trái phép chất ma túy (khoản 1, khoản 2 Điều 119 Luật tư pháp người chưa thành niên 2024).

+ Đối với người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi khi phạm tội thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá 09 năm tù, nếu là tù có thời hạn thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá hai phần năm mức phạt tù mà điều luật của Bộ luật Hình sự quy định, trừ trường hợp người phạm tội phạm tội giết người, tội hiếp dâm, tội hiếp dâm người dưới 16 tuổi, tội cưỡng dâm người từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi; tội sản xuất trái phép chất ma túy (khoản 3, khoản 4 Điều 119 Luật tư pháp người chưa thành niên 2024).

Mặc dù Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024 chưa có hiệu lực thi hành, tuy nhiên, các Tòa án đều có thể vận dụng tinh thần và các quy định có lợi của Luật Tư pháp người chưa thành niên. Trong các trường hợp này, HĐXX đã lựa chọn mức hình phạt thấp, xem xét chuyển khung hình phạt, đồng thời áp dụng án treo đối với bị cáo chưa thành niên, trên cơ sở đánh giá toàn diện về nhân thân, hoàn cảnh gia đình, khả năng tự cải tạo và mục tiêu giáo dục. Điều này cũng phù hợp với quy định pháp luật hiện hành.

Chẳng hạn:

Theo Điều 7 Bộ luật Hình sự 2015 khẳng định nguyên tắc đặc thù của pháp luật hình sự: điều luật quy định có lợi cho người phạm tội thì được áp dụng đối với cả hành vi xảy ra trước khi điều luật đó có hiệu lực thi hành. Đây là nền tảng pháp lý cho phép cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng chính sách hình sự mới mang tính khoan hồng, nhân đạo.

Bên cạnh đó, Điều 91 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) quy định rõ nguyên tắc xử lý người chưa thành niên phạm tội phải bảo đảm lợi ích tốt nhất của người chưa thành niên, lấy giáo dục, giúp đỡ là chủ yếu và chỉ áp dụng hình phạt tù khi thật sự cần thiết. Quy định này đòi hỏi Tòa án khi lượng hình phải ưu tiên các biện pháp ít nghiêm khắc, hạn chế tối đa việc cách ly người chưa thành niên khỏi xã hội.

Đáng chú ý, Điều 179 Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024 quy định các điều khoản có nội dung có lợi cho người phạm tội được áp dụng kể từ thời điểm Luật được công bố, đồng thời cho phép áp dụng đối với cả những hành vi phạm tội xảy ra trước ngày 01/01/2026. Đây là cơ sở pháp lý trực tiếp, thể hiện rõ ý chí lập pháp cho phép vận dụng sớm các chính sách nhân đạo của Luật.

Việc vận dụng các quy định và nguyên tắc tiến bộ của Luật Tư pháp người chưa thành niên ngay từ thời điểm luật được công bố không phải là áp dụng trái hiệu lực, mà là sự cụ thể hóa nguyên tắc áp dụng pháp luật hình sự theo hướng có lợi và nguyên tắc xử lý người chưa thành niên đã được pháp luật hiện hành ghi nhận. Cách tiếp cận này vừa bảo đảm tính hợp pháp trong xét xử, vừa thể hiện rõ chính sách khoan hồng, nhân đạo của Nhà nước, tạo điều kiện cho người chưa thành niên sửa chữa sai lầm và tái hòa nhập xã hội.

- Xin trân trọng cảm ơn Luật sư về cuộc bàn luận này!