Bảo tồn nhà rông của người Ba Na: Giữ hồn dân tộc giữa lòng phố thị

Đối với đồng bào dân tộc Tây Nguyên nói chung và người Ba Na nói riêng, nhà rông được xem như “trái tim” của cả ngôi làng. Với vị trí quan trọng trong đời sống vật chất và tinh thần, nhà rông luôn được đồng bào trân trọng, xem như hồn cốt của tộc mình.

Nơi gìn giữ hồn cốt dân tộc Ba Na

Giữa đại ngàn đầy nắng và gió, nhà rông sừng sững ở vị trí trung tâm của làng bản, như vị thần hộ mệnh chở che cho toàn bộ cộng đồng.

Đây là nơi diễn ra các hoạt động chung của dân làng, nơi mọi người tụ họp chuyện trò, chia sẻ kinh nghiệm sống, tổ chức lễ hội hay tiến hành các nghi lễ truyền thống.

Nhà rông của người Ba Na thường cao vút, đồ sộ và bề thế, nhưng thanh thoát. Mái nhà cao phổ biến khoảng 15 đến 20m, có kiến trúc hình chữ A, với đỉnh nóc được trang trí bằng một dải hoa văn độc đáo. Bốn mái nhà rông được lợp cỏ tranh. Hai mái chính rất lớn, được phủ bằng một tấm đan, trùm xuống nhiều hay ít tùy làng, có khi gần kín mái, trông đẹp hơn và lại có tác dụng bảo vệ mái nhà khi gió to. Hai mái đầu hồi hình tam giác cân.

Sàn nhà rông thường cao từ hơn 2m đến khoảng 3m. Phía bên trong nhà rông được hình thành từ tám trụ gỗ lớn, với kiến trúc phổ biến là nhà ba gian; thường được trang trí công phu với những hoa văn và tác phẩm điêu khắc phức tạp. Cửa ra vào mở ở chính giữa mặt trước nhà, qua sàn sân rồi đến cầu thang.

Nhà rông được dân làng tạo dựng hoàn toàn bằng vật liệu tự kiếm được trong rừng, như gỗ, tre, nứa, dây rừng, cỏ tranh, không hề có vật liệu kim khí.

Suốt một thời gian dài, nhiều buôn làng Tây Nguyên vắng bóng nhà rông vì nhiều lý do: Nhà truyền thống bị hư hại mà không được trùng tu, người dân dựng nhà mới bằng các vật liệu hiện đại…

Những năm gần đây, phong trào phục dựng nhà rông được chú trọng, với sự tổ chức và đầu tư của Nhà nước và do người dân bản địa thực hiện. Những nhà rông truyền thống đã và đang là điểm du lịch thu hút đông đảo du khách đến tìm hiểu, khám phá văn hóa, con người Ba Na.

Thấy nhà là thấy làng

Để góp phần tôn vinh văn hóa dân tộc và lan tỏa hình ảnh ngôi nhà rông Ba Na, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam (Hà Nội) đang lưu giữ một nguyên mẫu nhà rông truyền thống của người Ba Na, do chính những nghệ nhân người Ba Na ở làng Kon Rbàng, xã Ngọk Bay, tỉnh Quảng Ngãi (Kon Tum cũ) dựng lên từ hơn 20 năm trước.

Theo Tiến sỹ Bùi Ngọc Quang, Phó Giám đốc phụ trách bảo tàng, trong quá trình phát triển, nhiều ngôi nhà rông truyền thống đã dần bị thay thế bằng nhà Rông mái tôn, nhà rông bê tông cốt thép hay vật liệu hiện đại khác. Bảo tàng đã lựa chọn mẫu nhà rông tiêu biểu của người Ba Na ở xã Ngọk Bay để phục dựng, qua đó giúp công chúng và du khách hiểu sâu hơn về kiến trúc, giá trị văn hóa của ngôi nhà truyền thống.

Mới đây, Bảo tàng tổ chức trùng tu ngôi nhà với sự tham gia của 20 người Ba Na lao động trong suốt hơn một tháng.

Trong không gian nhà rông của người Ba Na tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, già làng A Ngêh (sinh năm 1953), làng Kon Rbàng, xã Ngọk Bay hồ hởi chia sẻ niềm vui khi ngôi nhà được dựng theo nguyên mẫu truyền thống trở nên khang trang, đẹp đẽ hơn. Ông phấn khởi vì ở Thủ đô cũng có nhà rông của người Ba Na. Du khách mọi miền đất nước và cả người nước ngoài cũng có thể hiểu hơn về văn hóa Ba Na.

“Lần đầu tiên chúng tôi ra bảo tàng dựng nhà rông là vào năm 2003, khi đó đoàn có 30 người, giờ thì một nửa số đó đã không còn. Những người già như chúng tôi sức khỏe yếu, đi lại khó khăn, nhưng vẫn muốn đưa lớp trẻ ra Hà Nội để dựng lại nhà rông. Thấy nhà rông là thấy làng của người Ba Na. Tận mắt nhìn ngôi nhà được sửa lại, tôi mới yên lòng,” già làng A Ngêh tâm sự.

Nghệ nhân A Wăng (sinh năm 1964) cũng tiếp nối câu chuyện: “Giờ ở làng, khi sửa nhà rông cũng có nhiều bạn trẻ tham gia, các cháu biết chẻ tranh, dựng cột, làm mái… Người già thì hướng dẫn, tụi nhỏ làm được hết. Tôi chỉ mong tụi nhỏ tiếp nối được việc dựng nhà rông, giữ gìn bản sắc của người Ba Na. Nếu không làm thì sẽ quên mất.”

Bền bỉ giữ 'hồn' làng

Theo Tiến sỹ Bùi Ngọc Quang, để bảo tồn bền vững, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam kiên trì bốn nguyên tắc cơ bản: Tôn trọng và phát huy vai trò của chủ thể văn hóa; mỗi công trình trưng bày đều có danh tính rõ ràng, có chủ nhân, có lịch sử, có địa điểm; các hạng mục được thực hiện bằng chính bàn tay người địa phương theo phương pháp truyền thống; và cuối cùng là giới thiệu tổng thể cả đời sống vật chất lẫn tinh thần gắn với ngôi nhà.

Chính cách tiếp cận này giúp bảo tàng không chỉ “lưu giữ hiện vật” mà còn bảo tồn di sản sống, tái hiện mối quan hệ giữa con người-thiên nhiên-văn hóa.

Song, việc trùng tu nhà rông không hề dễ dàng. Tiến sỹ Bùi Ngọc Quang cho rằng ngày nay không có nhiều cơ hội cho thế hệ trẻ học cách làm nhà Rông truyền thống, phần vì vật liệu khan hiếm, phần vì tác động của cuộc sống mới, nhà Rông ngày càng ít đi. Cũng bởi vậy, mỗi lần làm nhà, sửa nhà rông là một lần cơ hội để những người già hướng dẫn cho thế hệ trẻ cách dựng nhà, làm nhà rông truyền thống.

“Việc xây dựng, sửa chữa, trùng tu nhà Rông không đơn giản là kỹ thuật xây dựng mà còn mang theo nhiều nghi lễ, phong tục có ý nghĩa tâm linh độc đáo cần được bảo tồn, gìn giữ. Mỗi lần trùng tu nhà Rông cũng là một lần để văn hóa của người vùng cao Tây Nguyên được tiếp nối, trao truyền cho thế hệ sau,” ông Quang nói.

Tiến sỹ Bùi Ngọc Quang nhấn mạnh rằng nhà rông là linh hồn của làng, nơi nuôi dưỡng ký ức và sức mạnh tinh thần của người Tây Nguyên. Do đó, bảo tồn nhà rông không chỉ là giữ lại một kiến trúc, mà là gìn giữ cả cách sống, cách nghĩ, cách ứng xử của cộng đồng.

Tiến sỹ Lưu Hùng, nguyên Phó Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam cũng có chung quan điểm đó. Ông cho rằng phục dựng nhà rông là một quá trình bền bỉ thể hiện mối quan hệ gắn bó sâu sắc giữa con người và di sản.

Vào thời điểm năm 2003, Bảo tàng mời các nghệ nhân từ làng Kon Rbàng ra Hà Nội phục dựng nhà rông tại bảo tàng thì chính ngôi nhà rông tại làng Kon Rbàng đã không còn nguyên mẫu truyền thống, mà bị xây sửa lại bằng mái tôn.

Tuy nhiên, sau khi nhà rông tại bảo tàng phục dựng xong, những nghệ nhân trở về làng đã vận động bà con lợp lại nhà rông tại làng Kon Rbàng bằng cỏ tranh theo đúng nguyên mẫu truyền thống của người Ba Na Tây Nguyên.

Theo Tiến sỹ Lưu Hùng, việc dựng và trùng tu nhà rông đòi hỏi kỹ thuật và vật liệu đặc thù: Cột phải làm từ gỗ sao xanh có đường kính 45-60cm để đảm bảo độ bền hàng trăm năm, phần đầu cột cần gỗ rừng già để có thể uốn cong đúng theo dáng truyền thống.

Trong quá trình phục dựng, ước tính người dân Ba Na đã thực hiện hơn 3.350 ngày công từ tháng 1/2002 đến khi khánh thành tháng 6/2003 và cả hai lần tu sửa.

“Mỗi tấm phên, mỗi cây cột đều mang công sức và tình cảm của bà con Ba Na gửi gắm. Sau nhiều năm, việc họ quay lại tự tay sửa chữa chính ngôi nhà của mình là minh chứng cho giá trị văn hóa sống đang được lưu giữ bền bỉ,” ông Lưu Hùng nói.

Sau hơn hai thập kỷ chịu tác động của thời tiết và môi trường đô thị, công trình nhà rông Ba Na tại Bảo tàng vẫn giữ được dáng vẻ vững chãi, uy nghi, là biểu tượng cho sức mạnh, tinh thần đoàn kết và đời sống tâm linh của người Tây Nguyên./.