Chữa lành “vết thương" vô hình ở nạn nhân sau các vụ lừa đảo online vẫn bị bỏ ngỏ

Khi lừa đảo online không dừng lại ở con số thiệt hại

Lừa đảo trực tuyến đang trở thành một trong những rủi ro xã hội nghiêm trọng nhất trong kỷ nguyên số. Mỗi vụ việc được bóc tách trên truyền thông thường gắn với những con số: vài chục triệu, vài trăm triệu, thậm chí hàng tỷ đồng bị chiếm đoạt chỉ sau vài cú nhấp chuột. Nhưng đằng sau những con số ấy là một tầng tổn thương khác — tổn thương tâm lý, âm thầm, dai dẳng và khó đo đếm.

Khác với thiệt hại vật chất có thể phần nào khắc phục, cú sốc tinh thần sau lừa đảo online thường kéo dài, bào mòn niềm tin, làm xói mòn cảm giác an toàn vốn rất mong manh của con người trong không gian mạng. Nạn nhân không chỉ mất tiền, mà còn mất khả năng tin vào chính mình, vào người khác và vào các mối quan hệ xã hội xung quanh.

Theo các nghiên cứu quốc tế, nhiều nạn nhân sau khi bị lừa rơi vào trạng thái lo âu kéo dài, trầm cảm, né tránh giao tiếp xã hội, thậm chí xuất hiện những biểu hiện tương tự rối loạn stress sau sang chấn (PTSD). Điều đáng nói, những phản ứng này không tự mất đi khi vụ việc khép lại, mà có thể âm ỉ hàng tháng, thậm chí hàng năm.

Tổn thương tâm lý – "hậu quả chìm" của tội phạm công nghệ

Phân tích từ góc độ tâm lý – xã hội cho thấy, lừa đảo online đánh trúng vào những nhu cầu căn bản nhất của con người: nhu cầu được tin tưởng, được an toàn và được công nhận. Khi các yếu tố này bị phá vỡ, nạn nhân thường rơi vào vòng xoáy tự trách – xấu hổ – thu mình.

Trao đổi với phóng viên, chuyên gia tâm lý xã hội học, PGS. TS Trịnh Hòa Bình nhận định: lừa đảo trực tuyến nguy hiểm ở chỗ nó không diễn ra bằng bạo lực hữu hình, nhưng lại gây ra bạo lực tâm lý sâu sắc.

"Nạn nhân không chỉ mất tài sản. Họ mất đi cảm giác kiểm soát cuộc sống và niềm tin vào khả năng phán đoán của chính mình. Đây là nền tảng tạo ra sang chấn tâm lý kéo dài, đặc biệt nguy hiểm với những người vốn đã yếu thế", ông Bình phân tích.

Điều này lý giải vì sao nhiều nạn nhân dù đã được hỗ trợ tài chính một phần, hoặc vụ việc đã khép lại về mặt pháp lý, nhưng vẫn không thể trở lại trạng thái tâm lý bình thường.

Khi người yếu thế gánh "tổn thương kép"

Không phải mọi nạn nhân đều chịu tác động tâm lý như nhau. Các nghiên cứu chỉ ra rằng người già, người thu nhập thấp, người hạn chế kỹ năng số, người từng có tiền sử sang chấn hoặc bất ổn tâm lý là nhóm chịu hậu quả nặng nề hơn cả.

Theo chuyên gia Trịnh Hòa Bình, nhóm yếu thế thường rơi vào tình trạng tổn thương kép: vừa mất tài sản, vừa thiếu hệ thống hỗ trợ để tự chữa lành.

"Họ thường cảm thấy xấu hổ, sợ bị đánh giá là nhẹ dạ, thiếu hiểu biết. Chính cảm giác này khiến nhiều nạn nhân chọn im lặng, không chia sẻ, không tìm đến tư vấn tâm lý. Vết thương vì thế không được chữa trị mà chỉ bị 'đè nén'", ông Bình nói.

Sự im lặng ấy vô tình đẩy nạn nhân vào cô lập xã hội, làm trầm trọng thêm các biểu hiện lo âu, trầm cảm, mất ngủ, thậm chí suy sụp tinh thần.

Câu chuyện của chị H. (42 tuổi, Hà Nội) cho thấy đầy đủ chiều sâu của "vết thương vô hình". Bị lừa hàng trăm triệu đồng qua một đường link "việc nhẹ lương cao", chị H. may mắn được ngân hàng hỗ trợ hoàn lại một phần tiền. Nhưng điều ám ảnh chị không nằm ở khoản tiền đã mất, mà là cảm giác bị phản bội và tự phủ nhận chính mình.

Chị ngại mở tin nhắn, tránh các cuộc gọi lạ, và mỗi lần điện thoại rung lên là tim lại đập nhanh như có một mối đe dọa vô hình.

"Tôi cứ tự hỏi tại sao mình lại ngu như vậy," chị nói, giọng nghẹn lại.

Theo phân tích của chuyên gia Trịnh Hòa Bình, đây là biểu hiện rất điển hình của sang chấn tâm lý hậu bị lừa đảo: nạn nhân không còn tin vào trực giác của chính mình, dẫn tới trạng thái cảnh giác quá mức, sợ hãi kéo dài.

"Cảm giác tự trách bản thân nếu không được tháo gỡ kịp thời có thể ăn sâu, làm giảm nghiêm trọng lòng tự trọng và khả năng tái hòa nhập xã hội", ông Bình cảnh báo.

Vì sao nạn nhân khó phục hồi?

Không chỉ mất tiền, nhiều nạn nhân lừa đảo online rơi vào trạng thái khủng hoảng tâm lý kéo dài, thậm chí ám ảnh nhiều năm sau biến cố. Theo các chuyên gia xã hội học, nguyên nhân không nằm ở bản thân cú lừa, mà ở cách nạn nhân bị đặt vào thế cô lập sau đó.

Một trong những rào cản lớn nhất khiến tổn thương tâm lý hậu bị lừa đảo trở nên dai dẳng chính là kỳ thị xã hội. Trong nhiều trường hợp, thay vì được lắng nghe và hỗ trợ, nạn nhân lại phải đối diện với những phán xét vô hình nhưng sắc lạnh: "Sao lại dễ tin thế?", "Tham thì mới bị lừa", "Không cẩn thận thì phải chịu".

Theo chuyên gia tâm lý xã hội học Trịnh Hòa Bình, chính lối tư duy đổ lỗi này khiến nạn nhân rơi vào vòng xoáy tự trách, xấu hổ và im lặng.

"Cảm giác tội lỗi khiến họ không dám chia sẻ, không dám tìm sự trợ giúp, kể cả với người thân. Khi một sang chấn không được nói ra, nó không biến mất, mà chỉ âm thầm lớn dần lên", ông Bình phân tích.

Đáng lo ngại hơn, nhiều nạn nhân – đặc biệt là phụ nữ, người cao tuổi, lao động tự do – còn phải gánh thêm áp lực mưu sinh, gia đình, trách nhiệm tài chính. Trong bối cảnh đó, việc thừa nhận mình là nạn nhân đôi khi đồng nghĩa với việc thừa nhận sự "thất bại", điều mà họ không đủ sức đối diện.

Bên cạnh yếu tố xã hội, sự thiếu hụt nghiêm trọng các dịch vụ hỗ trợ tâm lý hậu lừa đảo cũng là nguyên nhân khiến quá trình phục hồi bị kéo dài. Hiện nay, hầu hết cơ chế hỗ trợ mới dừng lại ở xử lý pháp lý và tài chính, trong khi tổn thương tinh thần – phần khó thấy nhưng dai dẳng nhất – gần như bị bỏ ngỏ.

Khi sang chấn không được can thiệp kịp thời, nạn nhân rất dễ rơi vào trạng thái sang chấn mạn tính: mất ngủ kéo dài, lo âu thường trực, né tránh các mối quan hệ xã hội, thậm chí mất niềm tin vào chính bản thân mình.

Chữa lành "vết thương vô hình": Cần một hệ sinh thái hỗ trợ

Từ góc nhìn xã hội học, theo ông Trịnh Hòa Bình, việc chữa lành tổn thương tâm lý sau các vụ lừa đảo online không thể chỉ là câu chuyện cá nhân, mà cần được nhìn nhận như một phần của an sinh xã hội trong kỷ nguyên số.

"Chúng ta cần song song hai hướng: phòng ngừa từ gốc bằng giáo dục kỹ năng số, và chăm sóc hậu quả bằng các dịch vụ tư vấn tâm lý dễ tiếp cận, không kỳ thị. Quan trọng nhất là giúp nạn nhân cảm thấy họ không đơn độc và không đáng bị trách móc", ông nhấn mạnh.

Theo các chuyên gia, bên cạnh vai trò của nhà nước và các tổ chức chuyên môn, việc xây dựng cộng đồng hỗ trợ nạn nhân lừa đảo – nơi họ có thể chia sẻ trải nghiệm, được lắng nghe và từng bước khôi phục niềm tin – là một giải pháp cần được thúc đẩy mạnh mẽ hơn. Khi nạn nhân được nhìn nhận bằng sự thấu cảm thay vì phán xét, quá trình phục hồi mới thực sự bắt đầu.

Khi tổn thương không thể đo bằng tiền

Lừa đảo online để lại những "vết thương vô hình" mà không một khoản bồi thường nào có thể bù đắp trọn vẹn. Với các nạn nhân yếu thế, đó không chỉ là sự mất mát về tài sản, mà còn là cú đánh trực diện vào cảm giác an toàn, lòng tự trọng và niềm tin vào con người.

Nhận diện, thấu hiểu và chữa lành tổn thương tâm lý hậu lừa đảo không chỉ là trách nhiệm của riêng nạn nhân. Đó là bài toán của toàn xã hội trong một không gian số ngày càng phức tạp. Bởi chỉ khi những vết thương vô hình được gọi tên và chăm sóc đúng cách, môi trường số mới thực sự trở thành nơi an toàn – không ai bị bỏ lại phía sau.