Chuyển từ thuế khoán sang kê khai: Hộ kinh doanh cần gì để không bị "sốc chuyển đổi"?

Từ ngày 1/1/2026, theo Nghị quyết 198/2025/QH15, cơ chế thuế khoán chính thức chấm dứt, hơn 5 triệu hộ và cá nhân kinh doanh sẽ chuyển sang tự kê khai, tự nộp thuế. Đây được xem là bước ngoặt lớn trong hiện đại hóa quản lý thuế, thúc đẩy minh bạch, công bằng và hạn chế thất thu trong bối cảnh kinh tế số bùng nổ.

Tuy nhiên, "đổi mới đi kèm thách thức", bởi phần lớn hộ kinh doanh vẫn loay hoay trước khối lượng thủ tục mới, từ xác định doanh thu, lập sổ sách đến sử dụng hóa đơn điện tử và phần mềm bán hàng.

Để tháo gỡ những nút thắt này, ngày 10/12 tại Hà Nội, Tọa đàm "Tháo gỡ vướng mắc chuyển đổi từ thuế khoán sang kê khai với hộ kinh doanh" do Tạp chí TheLEADER (Người Quản trị) tổ chức đã ghi nhận nhiều ý kiến phân tích, đề xuất mang tính thực tiễn.

"Vướng mắc chồng vướng mắc"

Phát biểu khai mạc, GS.TS Nguyễn Đức Thuận – Chủ tịch Hội các Nhà quản trị doanh nghiệp Việt Nam (VACD) cho biết, hộ kinh doanh là một khu vực kinh tế quan trọng của Việt Nam nhưng mô hình quản lý thuế khoán trong suốt nhiều năm qua đã cho thấy nhiều hạn chế lớn về tính minh bạch, công bằng và khả năng mở rộng. Vì vậy, việc chuyển đổi sang cơ chế khai thuế đầy đủ không chỉ là yêu cầu của quản lý hiện đại, mà còn là bước đi tất yếu khi Việt Nam đang tiến vào thời đại kinh tế số, hội nhập sâu vào khu vực và thế giới.

Vì vậy, việc bãi bỏ cơ chế thuế khoán được đánh giá là cần thiết để hướng tới quản lý thuế công bằng, minh bạch, phù hợp với bối cảnh kinh tế số và thanh toán điện tử phát triển mạnh. Tuy nhiên, "đổi mới đi kèm thách thức" - GS.TS Nguyễn Đức Thuận nhận định, nhất là với hơn 5 triệu hộ kinh doanh có quy mô nhỏ, trình độ quản trị tài chính còn hạn chế.

Tại tọa đàm, khó khăn lớn nhất hiện nay của các hộ kinh doanh là "không biết bắt đầu từ đâu" khi chuyển sang cơ chế tự kê khai. Bởi, trước đây, họ chỉ nộp mức thuế khoán cố định, không phải ghi chép doanh thu – chi phí, càng không quen với việc quản lý dữ liệu bán hàng.

Câu hỏi thường gặp do nhiều người thắc mắc, ví dụ như sản xuất và bán rau, nuôi con gà hay luống rau, hoặc sản xuất các mặt hàng ăn uống mang bán như xôi hay đậu, liệu có phải đăng ký kinh doanh và đăng ký thuế hay không.

Đại diện nhóm hộ kinh doanh, bà Nguyễn Thị Thành, chủ hộ kinh doanh Nhà thuốc Thu Thảo – Tâm An chia sẻ: "Trước giờ quen bán lẻ, doanh thu thấp, gần như không xuất hóa đơn. Nếu doanh thu ở mức trên dưới 500 triệu đồng/năm thì liệu không xuất hóa đơn đúng quy định có bị xử phạt hay không? Mức phạt thế nào và phải làm sao để tuân thủ đúng?".

Băn khoăn của bà Thành cũng là tâm lý chung của nhiều hộ, cùng lúc Quốc hội vừa thông qua Luật Thuế thu nhập cá nhân sửa đổi, trong đó quy định ngưỡng doanh thu chịu thuế tăng từ 100 triệu lên 500 triệu đồng/năm. Đây là ngưỡng áp dụng miễn thuế VAT và thuế TNCN đối với hộ kinh doanh từ thời điểm 1/1/2026.

Dù mức 500 triệu đồng được đánh giá là "dễ thở" hơn so với đề xuất ban đầu, nhưng nhiều ý kiến cho rằng các hộ kinh doanh sẽ dễ chạm ngưỡng này. Ví dụ như một quán phở chỉ cần bán 30–40 bát/ngày hoặc người bán gà ngoài chợ bán 10 con/ngày đã đạt mức doanh thu tương đương. Điều này đặc biệt đúng tại các đô thị lớn – nơi ước tính có tới 90% hộ kinh doanh vượt ngưỡng.

Bài toán tiếp theo đến từ áp lực công nghệ, khi phần lớn hộ chưa quen dùng phần mềm bán hàng, chưa hiểu về hóa đơn điện tử và sợ bị phạt nếu xuất sai thời điểm. Trước đây, vào tháng 6/2025 khi triển khai hóa đơn điện tử, một số hộ thậm chí đóng cửa hàng hoặc "chỉ nhận tiền mặt, từ chối chuyển khoản" vì lo chi phí và sợ bị kiểm soát doanh thu qua tài khoản ngân hàng. Mặc dù các nỗi lo này sau đó đã được tháo gỡ, nhưng bài học phản ứng tâm lý vẫn còn.

Chia sẻ về điều này, bà Lê Thị Duyên Hải, Phó Tổng Thư ký Hội Tư vấn Thuế Việt Nam bày tỏ tinh thần động viên tới các hộ kinh doanh: "Hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền là giải pháp tối ưu vì tích hợp trọn vẹn quy trình bán hàng – thanh toán – xuất hóa đơn. Việc sử dụng phần mềm bán hàng giúp hộ kinh doanh tạo hóa đơn tự động, quản lý hàng tồn và ghi nhận doanh thu rõ ràng – tạo nền tảng thuận lợi cho công tác kê khai. Khi đã quen dùng phần mềm, việc chuyển sang hóa đơn điện tử chỉ là thao tác bấm nút".

Cần có lộ trình hợp lý để người dân không "sốc"

Theo đánh giá của các chuyên gia, nút thắt lớn nhất hiện nay không chỉ nằm ở kỹ thuật kê khai mà còn là tâm lý sợ sai, sợ phạt và sợ công nghệ. Do đó, muốn chính sách đi vào cuộc sống, cơ quan quản lý cần xây dựng lộ trình chuyển đổi mang tính "dẫn dắt" thay vì tạo áp lực đột ngột.

Tại tọa đàm, loạt giải pháp trọng tâm được VACD đề xuất như sau:

Lộ trình chuyển đổi tối thiểu từ 12 – 18 tháng: Người dân cần thời gian để làm quen với phần mềm bán hàng, quản lý dữ liệu và xuất hóa đơn điện tử, cơ quan quản lý cũng bớt lúng túng.

Đơn giản hóa tối đa thủ tục kê khai: Giao diện khai thuế nên được thiết kế trực quan như ứng dụng ngân hàng để bất cứ ai cũng có thể sử dụng thuận tiện.

Phân loại hộ kinh doanh theo quy mô để áp dụng chính sách phù hợp: Phân loại rõ sẽ giúp cơ quan quản lý kiểm soát tốt hơn và giúp hộ kinh doanh hiểu rõ họ được gì và cần làm gì. Cụ thể: Hộ nhỏ nên được thực hiện đúng nghĩa thuế khoán tối giản; Hộ nhỏ và vừa kê khai theo doanh thu nhưng thủ tục phải thật gọn nhẹ; Hộ lớn cần tiến tới chuẩn hóa để chuyển đổi thành doanh nghiệp.

Minh bạch mức doanh thu ấn định và thiết lập cơ chế đối thoại thường xuyên: Ngành thuế nên công khai cách tính doanh thu khoán theo ngành nghề, tuyến phố và khu vực, đồng thời duy trì đối thoại định kỳ hằng tháng hoặc hằng quý. Việc tổ chức các nhóm hoặc hội để hộ kinh doanh có tiếng nói phản biện chính sách cũng rất cần thiết.

Khuyến khích hóa đơn điện tử nhưng tránh tạo áp lực cho hộ kinh doanh: Điểm khó nhất của họ là thói quen kê khai. Vì vậy, Chính phủ có thể phối hợp với hiệp hội để đào tạo và hỗ trợ từng nhóm hộ kinh doanh, giúp họ nắm được cách kê khai đúng và thấy rõ lợi ích của sự minh bạch.

Kỳ vọng vào sự đồng hành: Chính sách chỉ thành công khi người dân không bị bỏ lại phía sau

Tại tọa đàm, các chuyên gia đều cho rằng, tâm lý lo lắng của hộ kinh doanh là dễ hiểu khi họ phải thay đổi mô hình đã quen suốt hàng chục năm. Tuy nhiên, việc chuyển sang kê khai không chỉ nhằm mục tiêu quản lý mà còn mang lại lợi ích lâu dài: minh bạch doanh thu, dễ dàng vay vốn, thuận lợi hợp tác kinh doanh và mở đường chuyển đổi lên doanh nghiệp.

Để hiện thực hóa điều đó, bài học từ triển khai hóa đơn điện tử năm 2025 cho thấy chỉ khi có sự đồng hành của cơ quan thuế, doanh nghiệp công nghệ, ngân hàng và hiệp hội thì quá trình chuyển đổi mới êm ái và không gây xáo trộn lớn. "Không chỉ hộ kinh doanh mà ngay cả cơ quan thuế cũng gặp thách thức khi thay đổi. Vì vậy, truyền thông và hướng dẫn phải được tiến hành liên tục để hộ kinh doanh không cảm thấy bị bỏ rơi", bà Duyên Hải nhấn mạnh.

Nếu những kiến nghị về lộ trình rõ ràng, đơn giản hóa thủ tục, minh bạch ấn định doanh thu và hỗ trợ công nghệ được thực hiện nhất quán, chính sách sẽ không còn là gánh nặng mà trở thành động lực thúc đẩy hộ kinh doanh phát triển bền vững và hòa nhập vào xu thế kinh tế số.