Dân số không chỉ là con số: Tư duy mới trong thời kỳ mức sinh thấp

Ngày Dân số Thế giới (11/7) năm nay đến trong bối cảnh công tác dân số của Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức như: Mức sinh thấp kéo dài, tốc độ già hóa dân số nhanh, mất cân bằng giới tính khi sinh. Thực trạng này đặt ra yêu cầu "đổi cách nhìn - chuyển cách làm" để đảm bảo cho sự phát triển bền vững của đất nước.

"Báo động đỏ" từ các chỉ số

Từng phải đối mặt với áp lực tăng dân số, Việt Nam đã thành công trong việc ổn định tỷ lệ tăng dân số từ năm 2006, duy trì mức sinh thay thế. Chuyển đổi dân số tích cực với lực lượng lao động trẻ đã thúc đẩy năng suất kinh tế.

 Tuy nhiên, hiện tại, nước ta lại đứng trước một thách thức khác: mức sinh thấp tại một số địa phương diễn ra trong nhiều năm và dân số già hóa nhanh chóng. Theo Tổng cục Thống kê, tổng tỷ suất sinh (TFR) năm 2023 của Việt Nam chỉ đạt 1,96 con/phụ nữ, thấp hơn mức sinh thay thế (2,1 con). 

Đặc biệt, một số địa phương như: Hà Nội, TPHCM, Đồng Nai… có mức sinh chỉ từ 1,3 đến 1,4 con, tương đương với nhiều quốc gia đang gặp "khủng hoảng sinh sản" như Nhật Bản, Hàn Quốc. Trong khi đó, tốc độ già hóa dân số đang diễn ra nhanh hơn nhiều so với các quốc gia phát triển. 

Dự báo đến năm 2036, số người trên 60 tuổi sẽ vượt số trẻ em (0-14 tuổi). Đến năm 2054, Việt Nam có nguy cơ bước vào giai đoạn tăng trưởng dân số âm nếu không có sự điều chỉnh chính sách kịp thời.

Theo Tổng cục Thống kê, hiện nay, lực lượng lao động trong độ tuổi từ 15 đến 64 chiếm trên 60% tổng dân số, tạo điều kiện thuận lợi để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, giai đoạn "dân số vàng" của Việt Nam chỉ kéo dài thêm khoảng một thập kỷ nữa trước khi bước vào giai đoạn già hóa dân số. Đây là "bài toán" cần được giải quyết ngay để tránh nguy cơ thiếu hụt lao động trầm trọng trong tương lai.

TS. Phạm Vũ Hoàng, Phó Cục trưởng Cục Dân số (Bộ Y tế), nhận định, Việt Nam đang đối mặt với tốc độ già hóa dân số nhanh chóng. Hiện nay, khoảng 12% dân số nước ta là người cao tuổi (trên 60 tuổi); con số này dự kiến sẽ vượt 20% vào năm 2035.

Việt Nam mất chưa đầy 25 năm để chuyển từ dân số trẻ sang dân số già, nhanh hơn nhiều so với các nước châu Âu như Pháp (mất 100 năm) hay Thụy Điển (80 năm). Điều này tạo ra áp lực rất lớn lên hệ thống an sinh xã hội, quỹ hưu trí và nhu cầu chăm sóc sức khỏe.

Trong khi đó, mất cân bằng giới tính khi sinh cũng chưa có dấu hiệu dừng lại. Hiện nay, cứ 100 bé gái chào đời thì có tới 111-112 bé trai. TS. Phạm Vũ Hoàng nhận định: "Đây là hậu quả kéo dài của định kiến giới và nếu không thay đổi nhận thức xã hội, Việt Nam sẽ sớm đối diện với hệ lụy lớn - từ hôn nhân, gia đình đến an sinh xã hội".

Đổi mới tư duy về chính sách dân số

Trước thực trạng già hóa dân số nhanh và mức sinh có xu hướng giảm, Việt Nam đang có những điều chỉnh quan trọng trong chính sách dân số. Trong nhiều năm, công tác dân số tại Việt Nam gắn liền với mô hình "kế hoạch hóa gia đình", tập trung kiểm soát tốc độ tăng dân số.

Tuy nhiên, trước những thách thức đặt ra, tư duy dân số đã có những bước chuyển, từ kiểm soát sang nâng cao chất lượng dân số, phát triển bền vững.

Ngày 25/10/2017, Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương khóa XII đã ban hành Nghị quyết số 21-NQ/TW về Công tác dân số trong tình hình mới. Nghị quyết 21 khẳng định chuyển trọng tâm chính sách dân số từ kế hoạch hóa gia đình sang dân số và phát triển, trong đó đề cao chất lượng dân số, kiểm soát mất cân bằng giới tính khi sinh và thích ứng với già hóa dân số. 

Tiếp nối tinh thần đó, tại Chỉ thị 27/CT-TTg ngày 15/8/2024 Tăng cường thực hiện công tác dân số trong tình hình mới, Thủ tướng Chính phủ yêu cầu các bộ, ngành, địa phương rà soát và hoàn thiện toàn bộ chính sách dân số theo hướng bền vững, đặc biệt là ban hành Luật Dân số giai đoạn 2026-2035. 

Chính phủ cũng khuyến khích các cặp vợ chồng sinh đủ hai con, trong đó có các đề xuất hỗ trợ tài chính, nhà ở xã hội, gia hạn thời gian nghỉ thai sản và ưu đãi cho lao động nữ.

Một thay đổi đáng chú ý khác là việc bỏ quy định kỷ luật đảng viên sinh con thứ ba. Theo Hướng dẫn số 15-HD/UBKTTW (ngày 20/3/2025) của Ủy ban Kiểm tra Trung ương, đảng viên sinh con thứ ba không bị xem xét xử lý kỷ luật.

Ngày 3/6/2025, tại Phiên họp thứ 46, Ủy ban Thường vụ Quốc hội khóa XV đã thông qua Pháp lệnh sửa đổi Điều 10 của Pháp lệnh Dân số số 06/2003/PL-UBTVQH11 đã được sửa đổi, bổ sung theo Pháp lệnh số 08/2008/PL-UBTVQH12. 

Pháp lệnh mới quy định mỗi cặp vợ chồng, cá nhân được quyết định về thời gian sinh con, số con và khoảng cách giữa các lần sinh phù hợp với lứa tuổi, tình trạng sức khoẻ, điều kiện học tập, lao động, công tác, thu nhập và nuôi dạy con của cá nhân, cặp vợ chồng trên cơ sở bình đẳng. 

Sửa đổi này nhằm khắc phục tình trạng chênh lệch mức sinh giữa các vùng, đối tượng, tránh để mức sinh giảm quá thấp, không đạt mức sinh thay thế - điều có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển bền vững về kinh tế, xã hội, an ninh và quốc phòng trong tương lai.

Các chuyên gia dân số nhấn mạnh, trong việc hoàn thiện các chính sách dân số, truyền thông có vai trò như một tác nhân thay đổi. 

"Truyền thông, báo chí cần có tiếng nói quan trọng để góp phần xóa bỏ định kiến giới, như tư tưởng "trọng nam khinh nữ" - vốn là gốc rễ của mất cân bằng giới tính khi sinh. Thứ hai, báo chí cần phản ánh sâu sát những khó khăn thực tế khiến các cặp vợ chồng ngại sinh con, như áp lực tài chính, thiếu nhà ở, trường học và cả sự bất bình đẳng mà phụ nữ sau sinh phải đối mặt. 

Chỉ khi tiếng nói của người dân được lắng nghe, chính sách mới trở nên hiệu quả và sát thực tiễn", GS.TS Nguyễn Đình Cử, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Dân số, Gia đình và Trẻ em cho hay.