Độc đáo lễ Cấp sắc của người Sán Dìu tỉnh Thái Nguyên

Nghi lễ Cấp sắc của người Sán Dìu ở tỉnh Thái Nguyên thường tổ chức vào dịp cuối năm. Những người được cấp sắc thường là người nối nghiệp gia đình, dòng họ; người có “căn”; những người do mong muốn được hành nghề thầy cúng trong cộng đồng. Khi nghiên cứu, học tập văn hóa truyền thống và vốn chữ Nôm của dân tộc Sán Dìu đạt đến trình độ nhất định, họ sẽ được tổ chức làm lễ Cấp sắc để khẳng định vị thế trong cộng đồng.

Lễ Cấp sắc của người Sán Dìu thường trải qua 3 cấp, từ thấp đến cao, mỗi lần thăng cấp lại đổi pháp danh, được cấp thêm âm binh, tăng thêm uy lực, quyền phép. Cấp sắc lần đầu gọi là Vào sớ (lọc sộ) - trình với thần thánh việc chính thức theo học nghề thầy cúng, người thụ lễ đạt cấp Pháp sư; lần thứ hai là Cấp sắc (Hoi séo), người thụ lễ đạt cấp Chức sư (Chếch ca); lần thứ ba là Hoi chống sọn, người thụ lễ đạt cấp Thứ gia Tổng xuyến (Xị ca chống sọn) - bậc cao nhất trong nghề thầy cúng. 

Cả 3 chức vị này có quyền hành pháp và truyền pháp cho đệ tử cấp dưới hay người mới học. Trước đây còn có trường hợp cấp sắc cho phụ nữ, chủ yếu là vợ của các ông thầy. Các nghi lễ được thực hiện vào ngày tốt, hầu hết diễn ra tại nhà người thụ lễ, rất ít trường hợp tổ chức tại nhà thầy.

Nghi lễ Cấp sắc (Hoi séo) là thủ tục bắt buộc, đánh dấu bước trưởng thành của thầy cúng và chính thức công nhận là thầy cúng trong cộng đồng người Sán Dìu. Người thụ lễ được cấp ấn Chức sư, được khắc pháp danh lên ấn, cấp lệnh bài. Ngoài việc cầu khấn, trả lễ còn có thêm quyền cưỡng chế, bắt tà, trừ ma, được cộng đồng tôn kính. 

Lễ Cấp sắc phải có 9 ông thầy bảo hộ và giúp đỡ, thực hiện nghi lễ, gồm: 

Bón say (Bản sư): Thầy chính cấp pháp cho đệ tử, có nhiệm vụ dạy dỗ trò suốt đời và trò phải có nghĩa vụ hiếu kính thầy suốt đời; 

Báo quý (Bảo quý): Thầy trông nom, bao quát toàn bộ quá trình cấp sắc, kịp thời nhắc nhở gia đình bổ sung những thứ còn thiếu, đảm bảo nghi lễ cấp sắc làm theo đầy đủ các bước mà người xưa truyền lại; 

Chệnh mếnh (Chứng minh): Thầy xem xét các văn bản, sớ điệp đảm bảo đầy đủ và đúng đắn, làm chứng cho lễ cấp sắc theo đúng nghi thức; 

Ca bố chếch say (Gia bổ chức sư): Thầy đứng ra cấp chứng chỉ văn bằng cho đệ tử; 

Din thán say (Diễn đàn): Thầy dẫn dắt và đảm bảo đầy đủ các bước của quy trình nghi lễ; 

Dón pháp say (Thầy truyền phép): Chịu trách nhiệm truyền phép, hướng dẫn đệ tử bắt quyết, yểm bùa…; 

Két cui tênh tói (Kết quy tinh đẩu): Gồm 2 thầy hướng dẫn đệ tử sử dụng tù và đúng lúc, thực hiện các động tác nhảy múa đồng thời chọn chỗ để xếp đặt cung án (ban thờ) tượng trưng cho con rùa và các án hương (đinh đẩu)… có trách nhiệm dẫn đệ tử hành hương ra khỏi phạm vi đàn lễ để thể hiện hiệu lực của phép thuật; 

Hoa công: Duy trì việc đèn hương trong suốt quá trình thực hiện nghi lễ cấp sắc.

Ông Hoàng Văn Phúc, người dân tộc Sán Dìu, ở xã Nam Hòa, tỉnh Thái Nguyên, cho biết: “Khi làm lễ Cấp sắc, người Sán Dìu sẽ dựng lễ đàn, trên cổng đề dòng chữ Nôm “Tống chân nha môn”, hai bên viết cặp câu đối bằng chữ Hán mừng đón thần thánh giáng đàn. Bàn đặt sớ điệp, 3 bát hương, 5 chén rượu, 2 chén nước, 2 đĩa oản, 2 bát thịt.

Ban thờ Tam Thanh (Sam sênh) trên có đại tự, hai bên có câu đối, ở giữa treo 5 bức tranh: Hai bên là Lý Tiên Nương (Lý sen nhóng), giữa và bên phải là Ngọc thanh cung, bên trái là Thượng thanh cung. Trên mặt bàn phía sát vách là lễ vật, gầm bàn nhốt một con gà trống (gà giữ đàn hay chóng thán cay). Bên trái bàn có rá thóc cắm 4 lá cờ đuôi nheo chiêu binh mã và 1 lá cờ hình vuông, trên cờ ghi bằng chữ Nôm Sán Dìu: Mệnh lệnh và chức lệnh, tên, tuổi của người được cấp sắc. Hai bên ban thờ Tam Thanh treo bộ tranh Thập điện Diêm vương”.

Việc thực hiện các nghi lễ phải tuần tự theo từng bước, cúng thỉnh các vị thần linh giáng hạ về lễ đàn, mỗi nghi lễ được thầy cúng chủ lễ thực hiện cúng bái, dâng lễ vật lên các vị thần, để họ chứng giám và ghi nhận lòng thành kính của gia chủ lễ Cấp sắc.

Khi thực hiện nghi lễ Cấp sắc, những điều răn, thề nguyện trước thần linh được người thụ lễ tự nguyện thực hiện trong suốt cuộc đời của họ. Hệ thống tranh thờ, đồ nghề hành lễ được cất giữ tại nơi trang trọng.

Nghi lễ Cấp sắc là một hình thức sinh hoạt tín ngưỡng trong nội bộ các thầy cúng, do nhu cầu hành nghề và sự tham gia của cộng đồng. Mọi người đến trong dịp lễ này để thỏa mãn nhu cầu về tinh thần như thưởng thức nghệ thuật trình diễn dân gian, được đấng thần linh ban phát lộc... Những người bình thường đến dự lễ thì cầu may mắn, những người ốm đau bệnh tật thì cầu khỏe mạnh và cầu mong mọi sự suôn sẻ, mang những điều không tốt đi và mang sự yên bình đến cho cả gia đình và bản thân họ.

Ngày nay, nghi lễ Cấp sắc có vai trò quan trọng đối với đời sống tâm linh của cộng đồng người Sán Dìu, góp phần tạo niềm tin cho người thụ lễ cũng như cộng đồng rằng: Các thần thánh đã chứng nhận, giúp họ có cuộc sống ấm no, hạnh phúc, khỏi những ốm đau hoạn nạn… 

Nghi lễ Cấp sắc thể hiện ý thức tôn sư trọng đạo của người Sán Dìu, người Thầy được người thụ lễ kính trọng như cha, thực hiện các hành động báo hiếu. Nghi lễ góp phần giáo dục các thành viên trong cộng đồng về đạo đức, lễ nghĩa, cách ứng xử giữa con người với con người, giữa con người với thiên nhiên. 

Đồng thời, nghi lễ cũng bảo lưu giá trị nghệ thuật như nghệ thuật múa, cắt dán giấy, trang trí đàn lễ, hệ thống tranh thờ dân gian... Ngoài ra, nghi lễ còn thể hiện tinh thần gắn kết qua sự tham gia, giúp đỡ của cộng đồng.

Với giá trị tiêu biểu, Lễ Cấp sắc của người Sán Dìu đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 4069/QĐ-BVHTTDL ngày 30/10/2018.