Gia tăng sự hiện diện của phụ nữ trong khoa học công nghệ thông qua báo chí, truyền thông

Trong phiên thứ 2 của Hội thảo khoa học quốc gia với chủ đề "Phụ nữ với 100 năm Báo chí Cách mạng Việt Nam", các đại biểu đã làm rõ vai trò mới của báo chí trong việc truyền cảm hứng, động viên phụ nữ tiếp tục thực hiện sứ mệnh kiến tạo và đổi mới đất nước trong thời đại số, kỷ nguyên chuyển đổi số và toàn cầu hóa. 

Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư với sự tham gia của trí tuệ nhân tạo ngày càng sâu rộng trong đời sống xã hội vừa là thách thức nhưng cũng là cơ hội. Cuộc cách mạng này không chỉ ảnh hưởng với riêng ngành nghề, lĩnh vực nào mà bao trùm lên tất cả. Trong tham luận "Phụ nữ và sự phát triển khoa học công nghệ: Vai trò của báo chí trong việc nâng cao nhận thức cộng đồng", TS. Vũ Tuấn Anh, Trưởng khoa truyền thông và văn hóa đối ngoại, Học viện Ngoại giao, đã phân tích sâu hơn về vấn đề này.

TS. Vũ Tuấn Anh nhấn mạnh: Phụ nữ đã và đang đóng góp không nhỏ trong lĩnh vực khoa học và công nghệ (KHCN), từ những phát minh lịch sử đến các thành tựu hiện đại. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, phụ nữ vẫn là một nhóm thiểu số trong các ngành KHCN trên thế giới. Điều này kéo theo những thách thức không nhỏ, từ định kiến xã hội đến việc thiếu cơ hội và nguồn lực.

Báo chí góp phần thay đổi nhận thức xã hội về phụ nữ trong Khoa học công nghệ

TS. Vũ Tuấn Anh phân tích: Báo chí đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong việc phổ biến tri thức khoa học và công nghệ tới công chúng, đồng thời góp phần thay đổi nhận thức xã hội về vai trò của phụ nữ trong lĩnh vực này. Trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và chuyển đổi số, truyền thông đại chúng không chỉ là kênh thông tin mà còn là công cụ định hướng xã hội, thúc đẩy bình đẳng giới và nâng cao vị thế của nữ giới trong nghiên cứu, đổi mới sáng tạo.

Thứ nhất, báo chí là "cầu nối" giữa các nhà khoa học nữ và công chúng. Thông qua các chuyên mục khoa học, bài phỏng vấn, chương trình truyền hình hay bản tin thời sự, báo chí có thể giới thiệu rộng rãi hình ảnh những nữ trí thức tiêu biểu, từ đó truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ, đặc biệt là nữ sinh theo đuổi STEM. Ví dụ, trong năm 2023, nhiều cơ quan báo chí lớn tại Việt Nam như VTV, Báo Nhân Dân, Báo Khoa học & Phát triển, Thông tấn xã Việt Nam đã thực hiện các chuyên đề nhân Ngày Khoa học và Công nghệ Việt Nam (18/5), trong đó tôn vinh các nhà khoa học nữ có đóng góp xuất sắc, như GS. Nguyễn Thị Ngọc Phượng hay GS.TS Nguyễn Thị Kim Thanh, chuyên gia hàng đầu về công nghệ nano sinh học tại Vương quốc Anh.

Thứ hai, báo chí có khả năng thay đổi nhận thức xã hội bằng cách phá vỡ các định kiến giới tồn tại lâu đời trong lĩnh vực KHCN. Việc truyền thông về các thành tựu KHCN của phụ nữ, các câu chuyện vượt qua rào cản giới và những sáng kiến thúc đẩy bình đẳng trong nghiên cứu giúp công chúng hiểu rằng năng lực khoa học không phụ thuộc vào giới tính, mà là kết quả của sự cống hiến và sáng tạo. Nghiên cứu của UNESCO (2021) chỉ ra rằng các chiến dịch truyền thông hiệu quả có thể góp phần tăng 20%-30% sự quan tâm của học sinh nữ với các ngành STEM, đặc biệt khi nội dung truyền tải gần gũi và minh họa bằng hình mẫu thực tế.

Thứ ba, báo chí là kênh giám sát và phản biện chính sách, từ đó tạo áp lực xã hội nhằm cải thiện môi trường làm việc và nghiên cứu cho phụ nữ trong lĩnh vực KHCN. Thông qua việc phản ánh thực trạng bất bình đẳng giới, thiếu chính sách hỗ trợ, phân biệt trong cơ hội tiếp cận đề tài hoặc vị trí lãnh đạo, báo chí giúp vấn đề trở thành một phần của nghị trình công cộng, góp phần thúc đẩy hành động từ các cơ quan quản lý.

Cuối cùng, trong thời đại kỹ thuật số, báo chí còn phát huy vai trò thông qua các nền tảng đa phương tiện như mạng xã hội, podcast, video ngắn… giúp nội dung truyền thông KHCN và bình đẳng giới tiếp cận đa dạng công chúng, đặc biệt là giới trẻ. Các chiến dịch truyền thông như "She Makes Science" (do Tổ chức Hợp tác và Phát triển châu Âu - OECD phối hợp thực hiện) là ví dụ điển hình về việc tích hợp báo chí, truyền thông xã hội và hình ảnh người thật - việc thật để xây dựng cảm hứng xã hội và thúc đẩy thay đổi hành vi (UNESCO, 2022).

Thay đổi định kiến giới và thúc đẩy sự tham gia của phụ nữ trong lĩnh vực KHCN

Qua những phân tích về vai trò của báo chí và các thực tiễn đã triển khai, TS. Vũ Tuấn Anh đã chứng minh truyền thông là công cụ then chốt trong việc nâng cao nhận thức cộng đồng, thay đổi định kiến giới và thúc đẩy sự tham gia của phụ nữ trong lĩnh vực KHCN.

Chia sẻ về giải pháp tăng sự hiện diện của phụ nữ trong KHCN thông qua truyền thông, theo TS. Vũ Tuấn Anh, cần một hệ thống giải pháp đồng bộ, cả ở cấp chính sách, cơ sở báo chí lẫn các tổ chức khoa học. Cụ thể:

Thứ nhất, cần phát triển chiến lược truyền thông dài hạn về phụ nữ và KHCN. Các cơ quan truyền thông cần được định hướng xây dựng chiến lược truyền thông dài hạn, đa dạng, có hệ thống nhằm thúc đẩy hình ảnh tích cực về phụ nữ trong khoa học.

Thứ hai, tăng cường đào tạo phóng viên và biên tập viên về bình đẳng giới. Bộ Khoa học và Công nghệ có thể tổ chức các khóa tập huấn, biên soạn cẩm nang hướng dẫn báo chí viết về giới và KHCN. Điều này giúp tránh tình trạng thông tin rập khuôn, sáo rỗng hoặc củng cố định kiến giới trong quá trình truyền thông.

Thứ ba, khuyến khích các nhà khoa học nữ tham gia truyền thông thông qua việc khuyến khích và đào tạo phụ nữ làm khoa học về kỹ năng phát ngôn, trình bày kết quả nghiên cứu, viết bài phổ biến khoa học hoặc tham gia các diễn đàn truyền thông.

Thứ tư, xây dựng mạng lưới truyền thông - khoa học - tổ chức xã hội. Các mạng lưới này có thể cùng tổ chức giải báo chí, sự kiện truyền thông khoa học, diễn đàn công khai về giới và KHCN.

Cuối cùng, cần lồng ghép các chỉ tiêu và hoạt động truyền thông về bình đẳng giới trong KHCN vào Chiến lược quốc gia phát triển KHCN.

Tham luận của các đại biểu trình bày tại Hội thảo đã cho thấy, phụ nữ vừa có vai trò kiến tạo, phát triển, vừa là đối tượng ứng dụng vào cuộc sống. Báo chí, với chức năng nhiệm vụ của mình, sẽ giúp cộng đồng nói chung, các lực lượng phụ nữ nói riêng nâng cao kiến thức, kỹ năng để tự tin bước vào kỷ nguyên mới.