Hiện tượng đối nghịch với Déjà vu: Jamais vu là gì? Tại sao chúng ta phải cảnh giác với nó?

Có thể bạn đã biết về hiện tượng Déjà vu, đó là khi bạn trải qua một điều gì đó mà cứ ngỡ rằng mình đã trải nghiệm nó một lần trước đây rồi. Ví dụ như khi bạn lần đầu bước vào một quán café hoàn toàn mới, nhưng lại cảm giác hình như mình đã từng tới đó trước đây rồi. Bạn từng gặp đúng nhân viên phục vụ đó, gọi đúng đồ uống đó và chọn đúng chỗ ngồi đó.

Déjà vu sẽ khiến bạn có cảm giác ký ức của mình hoặc đã bị đánh cắp, hoặc bạn đang lạc vào một thế giới song song, nơi mà bạn có thể biết trước tương lai.

Thế nhưng, giống như hầu hết mọi người chỉ biết trái nghĩa với "đói" là "no" mà không biết trái nghĩa với "khát" là gì, có một hiện tượng đối nghịch hoàn toàn so với Déjà vu, thường nằm dưới hiểu biết phổ thông của chúng ta: Jamais vu.

"Jamais vu" là hiện tượng trải nghiệm một thứ gì đó bạn đã biết, từng rất quen thuộc nhưng lại có cảm giác mới lạ hoặc siêu thực.

Ví dụ, bạn đã bao giờ nhìn vào khuôn mặt của một người quen và đột nhiên thấy người đó trở nên xa lạ như mới gặp lần đầu chưa? Hoặc bạn đột nhiên thấy đường tới công ty, thang máy hoặc hành lang phòng họp hôm nay cứ như là mới được sửa lại?

Giống như Déjà vu, Jamais vu có thể xảy ra từ các "lỗi" đồng bộ thần kinh trong não bộ. Nhưng hiện tượng này khá bất thường và mang tính chất nguy hiểm hơn nhiều so với Déjà vu.

Trong khi một số tình huống Jamai vu khá vô hại và vui vẻ, chúng có thể khiến ca sĩ quên lời bài hát trên sân khấu, khiến bạn gọi nhầm tên vợ của một người bạn hoặc đọc sai chính tả một từ thông dụng, hãy tưởng tượng tới một số tình huống sau đây:

Một phi công khi đang ở trong buồng lái máy bay và bị ảnh hưởng bởi Jamai vu. Đột nhiên các thao tác với anh ta trở nên cực kỳ xa lạ. Anh ta có thể phản ứng chậm chạp hoặc nhầm lẫn thứ tự gạt công tắc dẫn tới các tình huống nguy hiểm, thậm chí, gây ra một tai nạn hàng không.

Khi bạn đang lái xe, nhất là trên đường cao tốc, việc bị hút vào không gian phía trước kính lái và dòng chảy của cảnh vật hai bên cửa sổ có thể kích hoạt Jamai vu. Bạn có thể bị đãng trí và nhất thời quên đi vị trí của chân ga và chân phanh.

Không cần phải nói, rõ ràng, Jamai vu như thế thì rất nguy hiểm. Vậy làm thế nào để phòng tránh hiện tượng đó?

Hãy thử một thí nghiệm nhỏ với Jamai vu

Nếu bạn nghĩ mình chưa từng trải nghiệm Jamai vu, hãy nhớ lại thời còn đi học xem mình có từng bị chép phạt hoặc từng học từ vựng tiếng Anh bằng cách chép chúng thật nhiều dòng hay không? 

Một nhóm các nhà khoa học Pháp tại Đại học Grenoble Alpes đã chứng minh họ có thể tạo ra trải nghiệm Jamai vu trong phòng thí nghiệm nhờ vào việc bắt các tình nguyện viên "chép phạt" như vậy. Và họ sau đó đã nhận được một giải Ig Nobel.

Thí nghiệm được tiến hành như sau: 94 tình nguyện viên là các sinh viên đại học đã được yêu cầu viết đi viết lại một từ trên giấy càng nhanh càng tốt. Trong quá trình viết, tình nguyện viên được nói rằng họ được phép dừng lại bất cứ khi nào ho có cảm giác muốn dừng lại, và vì bất cứ nguyên nhân nào, từ việc cảm thấy kỳ lạ, buồn chán cho đến khi thấy mỏi tay.

Trong quá trình này, các nhà khoa học đã thống kê tới 70% số lần dừng lại của tình nguyện viên là vì họ cảm thấy hiện tượng kỳ lạ, khi từ mà họ chép dường như trở nên rất lạ lẫm. Nó khiến tình nguyện viên thậm chí nghi ngờ từ đó không có thật, và nếu nó có thật thì liệu họ có đang chép sai chính tả một từ rất thông dụng hay không?

"Càng nhìn vào những từ ngữ lâu thì chúng càng mất đi ý nghĩa của chúng", một tình nguyện viên cho biết. Trong khi đó, một người báo cáo: "Tay tôi chỉ chép liên tục và mất kiểm soát, cho tới khi tôi nhận thấy có gì đó sai sai ở đây. Từ tôi chép có vẻ như không đúng, nó trông giống như một từ nhưng hình như nó không có nghĩa gì cả. Tôi nghĩ liệu ai đó đã lừa tôi rằng đó là một từ có nghĩa hay không?".

Các nhà khoa học cho biết hiện tượng này bắt đầu xuất hiện sau khoảng 1 phút "chép phạt", và tình nguyện viên chép được khoảng 33 từ. Càng các từ quen thuộc thì hiện tượng này xảy ra càng nhanh. Ví dụ như với từ "the", một mạo từ phổ biến nhất trong Tiếng Anh, tỷ lệ xuất hiện trạng thái kỳ lạ này là 55% và sau 27 lần chép nó lặp lại.

"Hiện tượng được tạo ra trong thực nghiệm này có liên quan đến những trải nghiệm không quen thuộc trong thế giới thực", các nhà khoa học viết trong nghiên cứu đăng trên tạp chí Memory. "Chúng tôi nghĩ rằng những trải nghiệm này chính là Jamai vu".

Tại sao Jamai vu lại xảy ra?

Thí nghiệm của các nhà khoa học Đại học Grenoble Alpes đơn giản là lặp lại những gì mà Margaret Floy Washburn, một nhà tâm lý học người Mỹ đã thực hiện vào năm 1907. Trong đó, Washburn cũng từng yêu cầu các tình nguyện viên nhìn chằm chằm vào một từ nào đó trong vòng 3 phút.

Các tình nguyện viên sau đó báo cáo cảm giác các từ ngữ quen thuộc này trở nên kỳ lạ, bị tách rời ra khỏi nhau và mất đi ý nghĩa vốn có của chúng.

Các nhà khoa học cho biết hiện tượng này có liên quan dến một khái niệm gọi là "sự suy luận vô thức" được đề xuất bởi nhà vật lý Hermann Helmholtz vào thế kỷ 19. Nó cho rằng trực quan của con người không hoàn hảo, nhưng não bộ sẽ vô thức suy luận những thứ đôi mắt nhìn thấy để tạo ra một bức tranh hoàn chỉnh, và việc suy luận đó có thể đúng và cũng có thể sai.

Quá trình này đã xảy ra không ngừng nghỉ từ khi chúng ta sinh ra. Ví dụ, ai nhìn lên bầu trời cũng sẽ vô thức nghĩ mặt trời đang chuyển động, cho đến khi chúng ta được học rằng chính Trái Đất mới là thứ chuyển động xung quanh Mặt Trời.

Khi chúng ta đọc và tiếp nhận ngôn ngữ, bộ não đang ở trong trạng thái suy luận vô thức. Tuy nhiên, khi nhìn lâu và đọc đi đọc lại một từ, trạng thái này bị gián đoạn. Não bộ sẽ bắt đầu đặt câu hỏi về sự "có thật" của từ đó, giống như Nicolaus Copernicus, nhà thiên văn người Ba Lan từng tự hỏi: "Có đúng là Mặt Trời quay quanh Trái Đất không?".

Trong trường hợp của Copernicus, sự tự kiểm tra lại suy nghĩ vô thức đã dẫn chúng ta tới chân lý là thuyết nhật tâm. Nhưng khi bạn thấy một từ nào đó trở nên xa lạ, bạn có thể kiểm tra chúng và phát hiện ra chân lý gì?

Đó là sự vô nghĩ của ngôn ngữ.

Suy cho cùng, bản chất của ngôn ngữ chỉ là sự đồng ý của chúng ta về cách ghép các chữ cái, ký hiệu và âm thanh vô nghĩa lại với nhau thành một từ có nghĩa để truyền tải thông tin.

Lấy ví dụ về từ "là", một trong những từ phổ biến nhất trong Tiếng Việt. Bạn hãy thử chép nó lại liên tục trên giấy hoặc đơn giản nhìn chằm chằm vào nó trong 3 phút. Liệu bạn có tự đặt ra những câu hỏi kiểu như: "Tại sao "là" lại có nghĩa là là? Ai đã nghĩ ra từ là? Tại sao họ không nghĩ ra từ "lờ" mà lại chọn từ "là" nghĩa là là? Tại sao "l" lại ghép với "à". Tại sao… tại sao..."

Sự thật là khi chúng ta vô thức đọc một từ nào đó, chúng ta tiếp nhận chúng như một tổng thể, bằng suy luận vô thức. Tuy nhiên khi nhìn chằm chằm vào một từ trong thời gian dài, cấu trúc tổng thể của từ đó sẽ bị phá vỡ vì não bộ nhìn từng chữ cái một cách riêng lẻ. Đó là lý do vì sao từ ngữ bỗng trở nên lạ lẫm.

Và đó cũng có thể là lý do mà hiện tượng Jamai vu xuất hiện, các nhà khoa học cho biết.

"Jamais vu là tín hiệu cho bạn biết rằng có điều gì đó đã trở nên quá tự động, quá trôi chảy, quá lặp đi lặp lại. Nó giúp chúng ta "thoát khỏi" quá trình xử lý hiện tại và cảm giác không thực tế thực chất là một sự kiểm tra thực tế", Chris Moulin, giáo sư tại Phòng thí nghiệm Tâm lý học và Nhận thức thần kinh, Đại học Grenoble Alpes viết trong nghiên cứu.

Nếu không có Jamai vu, có lẽ con người sẽ chỉ sử dụng suy luận vô thức của mình mà không kiểm tra lại thực tế. Nó có thể dẫn tới các kiến thức sai lầm như Mặt Trời quay quanh Trái Đất, Trái Đất phẳng, vật nặng rơi nhanh hơn vật nhẹ…

"Điều này phải xảy ra, và nó là hợp lý. Hệ thống nhận thức của chúng ta phải linh hoạt, cho phép chúng ta hướng sự chú ý đến bất cứ nơi nào cần thiết thay vì bị lạc vào các nhiệm vụ lặp đi lặp lại quá lâu", giáo sư Moulin viết.

Nhưng đôi khi, điều đó có thể đặt chúng ta vào tình huống nguy hiểm

Kiểm tra lại thực tại để phá vỡ các suy luận vô thức, suy cho cùng, chính là thứ giúp loài người phủ định được nhiều kiến thức sai lầm. Trong một khoảnh khắc nào đó, chúng ta có thể nghĩ Jamai vu chính là thứ đưa chúng ta tới chân lý và giúp khoa học cũng như xã hội chúng ta phát triển.

Isaac Newton sẽ không phát hiện ra định luật vạn vật hấp dẫn nếu ông không tự hỏi những điều hiển nhiên đến kỳ lạ như: Tại sao quả táo lại rơi xuống đất? Archimedes sẽ không phát hiện ra lực đẩy của nước mang tên ông nếu không cảm thấy việc con người nổi lên trong bồn tắm là quá đỗi kỳ lạ.

Mỗi khoảnh khắc Jamai vu đều có thể tạo ra một cơ hội tới một khoảnh khắc "Eureka". Nhưng đôi khi, nó cũng có thể dẫn tới khoảnh khắc "Ahhhhh…".

Chẳng hạn, khi bạn đang lái xe trên đường và liên tục lặp lại các hành động như nhấp nhả chân ga, chân phanh và đánh vô lăng, khoảnh khắc Jamai vu có thể đột ngột xuất hiện và khiến bạn hoài nghi về thứ tự thực hiện các hành động này.

Nếu Jamai vu xuất hiện vào đúng khoảnh khắc bạn cần giảm tốc đột ngột. Điều này có thể sẽ khiến bạn bối rối, không biết đâu là chân phanh, đâu là chân ga. Cuối cùng, bạn có thể không giảm tốc kịp, thậm chí đạp nhầm chân ga để tăng tốc và gây ra tai nạn nghiêm trọng.

Một tình huống nguy hiểm tương tự khác có thể xảy ra bên trong buồng lái của máy bay, nơi các phi công đã quá quen thuộc với thứ tự các nút bấm trên ma trận bảng điều khiển của họ. Việc đột nhiên thấy hệ thống đó lạ lẫm có thể khiến họ thao tác nhầm và dẫn tới thảm họa.

Những người vận hành máy móc công nghiệp như thợ may, thợ bảo trì máy, người làm việc trên dây chuyền cũng có thể bị ảnh hưởng bởi Jamai vu, khi công việc của họ đòi hỏi sự lặp lại thường xuyên các động tác giống hệt nhau.