pnvnonline@phunuvietnam.vn
Hình tượng rắn trong văn hóa dân gian
30/01/2025 - 17:16
Thần rắn Naga
Là 1 trong 12 con giáp trong quan niệm của người Việt nhiều đời nay, loài rắn gắn với nhiều huyền tích, đi vào nhiều áng văn học dân gian như ca dao, tục ngữ, truyện cổ tích. Trong đó, có một bộ phận tác phẩm tập trung mô tả loài rắn như biểu tượng kép với phụ nữ.
Những ai từng đến Đền Mẫu Đồng Đăng xứ Lạng đều ấn tượng với đôi rắn ở điện Mẫu. Không chỉ ở ngôi đền này mà các điện thờ thần trên khắp đất nước ta đều tạc hình một đôi rắn hiện diện trên xà ngang và chầu về tượng Mẫu.
Năng lượng toát ra từ đôi rắn là biểu tượng nguyên khởi của Mẫu thần - Nữ thần mang hình tượng người Mẹ, ban sự sống cho loài người, cho Trái đất.
Đền thờ thánh mẫu Liễu Hạnh là một điểm du lịch tâm linh nổi tiếng của Quảng Bình. Nơi đây còn lưu truyền câu chuyện công chúa Liễu Hạnh, vốn là con gái của Ngọc Hoàng Thượng đế, tính tình phóng khoáng, không theo khuôn phép.
Một lần vì trót làm phiền lòng cha, nàng bị đày xuống hạ giới, hóa thân thành cô gái dựng quán bán hàng ở chân núi Đèo Ngang. Nhiều người qua đường thấy cô có nhan sắc buông lời chòng ghẹo, sau đó đều bị trả giá, nặng thì mất mạng, nhẹ hơn thì ngẩn ngơ, ngây dại.
Hoàng tử con vua Lê nghe tiếng đồn về cô gái dựng lều bán quán ở Đèo Ngang thì tò mò, giả danh tìm đến. Dù đã bị Liễu Hạnh răn đe nhưng hoàng tử vẫn giở thói buông tuồng. Để trừng trị vị hoàng tử tham sắc, nàng đã hóa hình một con khỉ thành cô gái đẹp, sau đó hóa thành một con rắn há miệng phun lửa phì phì, rồi biến mất.
Hoàng tử con vua Lê sau đó trở về cung trong tình trạng mất trí, nhà vua phải cầu đến các Kim Cang và Phật bà để thu phục Liễu Hạnh, nhờ đó biết được thân thế của nàng. Từ tích này mà ra đời Đền Thánh mẫu Liễu Hạnh công chúa ở Đèo Ngang. Biểu tượng kép Mẫu - Rắn để chỉ sự hợp lưu của năng lượng và trí tuệ.
Ở Ai Cập, rắn là biểu tượng của thánh thần, sự thông thái và khả năng tiên tri về tương lai. Rắn được coi là thần hộ mệnh cho các bậc vua chúa nên vương miện của các pha-ra-ông thường chạm trổ hình rắn.
Hình tượng nàng tiên rắn hay công chúa rắn phổ biến trong văn hóa và tâm linh của cộng đồng người Chăm, người Khmer. Tộc người này tin rằng, cuộc hôn phối giữa một người Blamon kiệt xuất với con gái của vua rắn Naga đã sinh ra dòng dõi các vị vua Khmer.
Và chính thần rắn đã canh giữ các cung điện và đền thờ qua các triều đại của tộc người này. Rắn thần Naga còn là vị thần mưa, đồng thời dẫn dắt tín đồ ngoan đạo lên cõi Niết Bàn.
Naga (gốc tiếng Phạn) là một linh vật á thần, gốc Hindu giáo, có hình tướng mặt người thân rắn, với cổ bành của loài rắn hổ mang.
Những chiếc cầu vồng có hình rắn thần Naga được xây dựng trong các ngôi đền cổ của người Khmer. Trong các ngôi chùa Khmer, rắn thần Naga ngự trên các mái chùa, các đầu đao để xua đuổi tà ma và bảo vệ đạo Phật.
Từ bao đời nay, kho tàng văn học truyền miệng của dân tộc ta có nhiều câu gợi tưởng về hình tượng rắn. Mỗi câu lại có một ý nghĩa khác nhau nhưng tựu trung đều coi loài rắn như một đại diện của sức mạnh, phần lớn là thắng thế nhưng cũng có khi là đối tượng bị dè chừng.
Lại có những câu ca dao, tục ngữ mượn hình ảnh loài rắn để nói về tình nghĩa, lối sống tốt đẹp, về đạo thủy chung. Tiêu biểu có câu:
Đôi ta như rắn liu điu,
Nước chảy mặc nước ta dìu lấy nhau
Vùng Bình Trị Thiên có câu ca dao, nghe như lời chồng trách cứ vợ:
Con rắn không chưng (chân) nó lượn năm rừng bảy rú
Con gà không vú nó nuôi đặng chín mười con
Anh tưởng em má phấn môi son
Ai ngờ má mỏng môi mòn thế ni…!
Ở đây, hình tượng con rắn được ví với sức khỏe, sức bền, sự gánh vác, chịu thương, chịu khó bươn chải, tảo tần của người phụ nữ. Sự tảo tần khuya sớm của người phụ nữ vượt qua bao mưa nắng cuộc đời xuất phát từ trách nhiệm, tình thương yêu với gia đình, với chồng con.
Ở châu Úc, các thổ dân tôn sùng rắn vì rắn tượng trưng cho tính âm, nguồn nước, có liên hệ mật thiết với nông nghiệp.
Sức mạnh thần kỳ của rắn, một loài bò sát, còn được nói đến trong câu hò đối đáp của người dân Nam bộ.
"Con gì có cánh không bay
Con gì không cẳng chạy bay năm rừng".
"Con gà có cánh không bay
Con rắn không cẳng chạy bay năm rừng".
Trong dòng tranh dân gian Đông Hồ, ngoài bộ tranh vẽ 12 con giáp, trong đó có con rắn, còn phải kể đến bức tranh "Rồng rắn lên mây". Bức tranh họa lại một trò chơi dân gian với cách chơi là một nhóm trẻ nối đuôi nhau và cùng hát đồng dao.
Trong họa cảnh này, ngoài đám trẻ, xuất hiện hai người lớn, một nam giới và một phụ nữ đang ngồi trong bóng mát xem cảnh chơi đùa. Người nữ được mô tả với tư thế hết sức thảnh thơi, chiếc quạt cầm tay, tóc vấn, phục trang cho thấy nét truyền thống, thanh tao và sự bình quyền trong gia đình Việt thời phong kiến.
Hình tượng rắn trong văn hóa dân gian Việt Nam có sự tiếp biến qua thời đại. Biểu tượng kép rắn và phụ nữ cho thấy vẻ đẹp, cách nhìn về một con giáp đến nay vẫn còn nhiều nét huyền bí, nhiều khía cạnh đang chờ đợi được khai mở…
Ở châu Âu, tục thờ rắn phổ biến quanh lưu vực những con sông ở Hy Lạp. Ở đây, rắn không chỉ tượng trưng cho sự khôn ngoan mà còn là biểu hiện của tín ngưỡng phồn thực về khả năng sinh sản. Theo truyền thuyết cổ Hy Lạp, con trai của thần Apollo được xem là "ông tổ" của ngành y dược. Một ngày nọ, Esculape trên đường đi thăm bạn gặp một con rắn, ông đã đưa cây gậy ra và con rắn liền bám lấy rồi bò lên, quấn quanh cây gậy. Esculape thấy vậy nên cầm cây gậy đập xuống đất để giết chết con rắn. Sau đó, ông lại thấy một con rắn khác bò tới, miệng ngậm một loại thảo dược để cứu con rắn đã chết. Từ đó, ông để tâm tìm kiếm các loại cây cỏ trong núi để chữa bệnh cho con người. Esculape được xem như thần bảo hộ của các thầy thuốc. Để khắc họa thần Esculape, người ta thường để thần cầm một chiếc gậy làm bằng gỗ cây nguyệt quế và một con rắn quấn chung quanh. Ngoài ra, rắn thường lột da để lớn và để loại bỏ các ký sinh trùng trên da nên rắn cũng là biểu trưng của sự tái sinh, hồi phục, tuần hoàn luân hồi và bất tử.
Ý kiến của bạn
(*) Nội dung bắt buộc cần có