Hồi sinh nghề truyền thống, mở hướng đi mới cho phụ nữ Dao Tiền ở Hòa Bình

Với trưởng nhóm chị Lý Sao Mai, một phụ nữ Dao Tiền (SN 1986) đầy tâm huyết, nghề làm giấy dó ở xóm Sưng, xã Cao Sơn (Đà Bắc, Hòa Bình) không chỉ giữ gìn được nét văn hóa cha ông mà còn mở ra cơ hội việc làm, nâng cao thu nhập và đảm bảo đầu ra bền vững cho cây dó bản địa, một loại cây phát triển rất mạnh vùng đất này.

Làm hoàn toàn bằng thủ công

Chị Lý Sao Mai chia sẻ, nghề làm giấy dó ở xóm Sưng có lịch sử lâu đời, được truyền qua nhiều đời. Ở địa phương có cây dó, loại cây có vỏ dày, chứa nhiều xơ sợi dài, dai và mảnh. Với đặc tính sợi vỏ rất dai nên từ trăm năm trước đã được các cụ lựa chọn để làm giấy vì chất lượng vượt trội so với các loại cây khác như tre.

Tuy nhiên, đến thế hệ bố mẹ chị Mai, nghề làm giấy dó dần bị mai một, nhường chỗ cho những công việc khác. Khi nghề làm giấy không còn, bà con vẫn duy trì trồng và bán vỏ dó thô về Bắc Ninh hoặc một số nơi khác làm nguyên liệu. Song, việc này không chỉ thu nhập bấp bênh mà còn làm mất đi giá trị tinh túy của giấy dó của người Dao Tiền.

Trăn trở trước nguy cơ mai một của một nghề truyền thống quý báu và nhận thấy tiềm năng từ nguồn nguyên liệu sẵn có, vào năm 2022 chị Mai đã đứng ra thành lập một tổ nhóm với 11 thành viên, là phụ nữ Dao Tiền trong xóm, để khôi phục nghề làm giấy dó thủ công.

"Lúc đầu, mọi người đều chưa biết gì nhiều, phải vừa làm vừa học, vừa rút kinh nghiệm", chị Mai nhớ lại. Quá trình này đòi hỏi sự kiên trì và tỉ mỉ. Đến cuối năm 2023, sau hơn một năm miệt mài thử nghiệm, sản phẩm giấy dó của nhóm mới thực sự hoàn thiện, đạt được chất lượng tốt và nhận được sự chấp nhận từ khách hàng.

Để tạo ra một tờ giấy dó trắng ngà, dai bền, mang đậm hơi thở núi rừng, các thành viên trong tổ nhóm của chị Mai phải trải qua nhiều công đoạn kỳ công. Đầu tiên là thu hoạch và sơ chế vỏ dó, đây là bước đầu tiên và quan trọng. Vỏ cây dó sau khi thu về sẽ được bóc bỏ lớp vỏ đen bên ngoài, chỉ giữ lại phần thịt trắng bên trong, phần tinh túy nhất để tạo nên độ dai cho giấy.

Cây dó không phải là loại cây thân gỗ lớn, sau khoảng 10-15 năm cây sẽ tự chết nếu không được khai thác. Do đó, việc làm giấy dó không chỉ tận dụng mà còn thúc đẩy việc trồng và bảo vệ loại cây đặc trưng này.

Bước thứ 2 là luộc vỏ, vỏ dó trắng được cho vào nồi luộc trong thời gian khá lâu để làm mềm sợi. Nếu luộc bằng nồi củi thông thường, phải mất từ 16 đến 17 tiếng. Với nồi điện, thời gian rút ngắn còn khoảng 8 đến 10 tiếng. Quá trình luộc kỹ giúp sợi dó mềm mại, dễ dàng cho các công đoạn tiếp theo.

Sau khi vỏ dó mềm, chúng được đưa vào thớt để giã nát, sau đó cho vào mô tơ khuấy. Chị Mai nhấn mạnh, đây không phải là xay nát hoàn toàn mà là khuấy để sợi dó vẫn còn nguyên độ dai, giống như sợi bông. Quy trình này đòi hỏi kỹ thuật để đảm bảo sợi giấy không bị đứt gãy, giữ được độ bền đặc trưng của giấy dó.

Bột dó đã được xử lý sẽ được pha với nước và các phụ gia tự nhiên theo tỷ lệ nhất định, sau đó đưa vào thùng seo - một công cụ truyền thống để làm giấy dó. Đây là công đoạn đòi hỏi sự khéo léo, kinh nghiệm và cảm nhận tinh tế của người thợ để seo thành từng tờ giấy mỏng, đều, không bị rách hay vón cục.

Giấy dó sau đó được phơi tự nhiên, dưới ánh nắng mặt trời hoặc trong môi trường thông thoáng, để đảm bảo độ khô, bền và màu sắc tự nhiên. Sản phẩm cuối cùng là những tờ giấy dó thô, mộc mạc, có màu trắng ngà, dai và rất bền, khác biệt hoàn toàn với các loại giấy làm từ tre hoặc các loại cây khác.

Tạo công ăn việc làm cho phụ nữ vùng cao

Nghề làm giấy dó không chỉ là khôi phục, giữ gìn nét văn hóa lâu đời của đồng bào dân tộc Dao Tiền mà còn là một hướng đi quan trọng để tạo sinh kế bền vững cho phụ nữ vùng cao xóm Sưng. Hiện tại, tổ nhóm của chị Mai có 11 thành viên, trong đó có 10 nữ và duy nhất 1 nam là anh Triệu Phúc Thìn.

Chị Mai cho biết, hiện tại thu nhập chưa thực sự tốt vì tay nghề chưa đạt được tốc độ cao nhưng chất lượng sản phẩm đã được khách hàng chấp nhận và đặt hàng. Tổng doanh thu của cả nhóm trong một tháng ước đạt 40-50 triệu đồng. Với 10 thành viên nữ làm chính, dù chưa trừ chi phí sản xuất, con số này cũng góp phần đáng kể vào thu nhập của các gia đình.

Giá bán lẻ giấy dó thô dao động từ 25-30 nghìn đồng/tờ, tùy thuộc vào kích thước và chất lượng. Sản phẩm giấy dó xóm Sưng chủ yếu được dùng để vẽ tranh, đóng sổ hoặc các sản phẩm thủ công mỹ nghệ. Theo chị Mai, đầu ra của giấy dó rất tiềm năng và nữ tổ trưởng tin rằng, tổ của chị sẽ một tương lai rất hứa hẹn phía trước.

Cũng theo chị Mai, nghề làm giấy dó không chỉ tạo thêm công ăn việc làm cho phụ nữ địa phương, nghề này đã tạo đầu ra ổn định cho cây dó bản địa tại địa phương. Trước đây, vỏ dó được bán thô với giá trị thấp hoặc không ổn định. Nay, với nhu cầu nguyên liệu từ tổ làm giấy dó, bà con có thể yên tâm về đầu ra cho sản phẩm của mình, giúp họ có thêm nguồn thu nhập từ chính mảnh đất và loại cây truyền thống.

Khi về xóm Sưng ghi nhận nghề làm giấy gó, chúng tôi đã rất bất ngờ khi có không ít cháu nhỏ ở đây cũng tham gia làm với đôi bàn tay thoăn thoắt, thành thạo. "Tranh thủ thời gian nghỉ hè, cháu cũng tham gia làm giấy dó. Mặc dù trải qua nhiều công đoạn nhưng chỉ cần kiên trì, tỉ mỉ và khéo léo sẽ học rất nhanh. Cháu cũng chỉ mới học nghề nhưng nay đã rất thành thạo", cháu Lý Bảo Trân – nữ sinh lớp 8 đang tham gia làm giấy dó tại cơ sở của chị Sao Mai, chia sẻ.

Nghề làm giấy dó ở xóm Sưng đang hồi sinh mạnh mẽ với nhiều tín hiệu rất lạc quan về tương lai. Với sự kiên trì, tâm huyết của chị Lý Sao Mai và sự đồng lòng của 11 thành viên, nghề truyền thống này đang từng bước khẳng định vị thế, mang lại niềm hy vọng về một cuộc sống ấm no hơn cho phụ nữ Dao Tiền ở Đà Bắc.