Khám phá đất nước Tây Ban Nha thế kỷ 19 qua văn học Pháp

Nhắc đến những nhà văn tiểu biểu của nền văn học Pháp thế kỷ 19, ta thường nghĩ đến Victor Hugo, Honoré de Balzac, Gustave Flaubert hay học trò của ông là Guy de Maupassant – bậc thầy truyện ngắn. Tuy vậy, không nhiều độc giả Việt Nam biết đến một tác giả truyện ngắn khác đóng vai trò quan trọng không kém, đó là Prosper Mérimée.

Là nhà văn theo chủ nghĩa lãng mạn, Mérimée không chua chát như Voltaire, không lên án tố cáo như Balzac, cũng không lạc quan như Hugo, ông thường viết với tâm thế cảm thông, châm biếm mà nhẹ nhàng, êm ả, lặng lẽ. Cho đến giờ, độc giả Việt Nam mới biết đến Mérimée qua cuốn Carmen do Nhã Nam xuất bản năm 2019. Đến đầu năm 2022 này, tuyển tập truyện ngắn thứ hai của nhà văn chính thức được ra mắt độc giả Việt với tựa đề Những lá thư từ Tây Ban Nha.

Đây là cuốn sách viết về đất nước phía Tây Nam châu Âu vừa lãng mạn vừa rất đỗi hiện thực, trên cái nền của tội lỗi, cái chết và văn hóa của đất nước này. Tác phẩm gồm 6 truyện ngắn; 5 truyện đầu, thể hiện bức tranh đa chiều về tội lỗi con người và cái chết; truyện ngắn cuối cùng được đặt đúng như tên của tuyển tập, chiếm gần một nửa tổng số trang, được viết dưới dạng những bức thư Mérimée viết cho giám đốc Tạp chí Paris từ năm 1830 đến 1833. Truyện đã được tái bản rất nhiều tại Pháp.

Chủ đề về cái chết và tội lỗi của con người xuất hiện nhiều trong các câu chuyện. Mérimée viết về tội lỗi dưới muôn hình vạn trạng, cả dưới góc độ Kitô lẫn thế tục. Trong đó tội lỗi của con người vẫn còn tính người, là những tội lỗi mà một lúc nào đó, bất cứ người nào cũng có thể thoáng thấy nơi bản thân mình. Tội lỗi ở đây khá đa dạng, có khi nhân vật chính là hiện thân của tội lỗi (chàng Federigo mê bài bạc, Saint-Clair hay ghen tuông), có khi cả câu chuyện là tội lỗi (chiến tranh trong truyện Hạ đồn, hành quyết phạm nhân trong Một cuộc hành quyết).

Với Mérimée, chiến tranh, giết chóc là những điều nên bị loại bỏ khắp nơi trên thế giới, còn tội lỗi của các nhân vật có thể gây ra bất hạnh cho người khác, nhưng cũng có thể không, và Mérimée không đóng vai công tố viên tố cáo hay phê phán họ. Chính vì lẽ đó mà những tội lỗi của những con người ấy lại dễ chịu, dễ tha thứ, đôi khi còn hài hước trong truyện ngắn của Mérimée.

Trong những câu chuyện tội lỗi ấy luôn có cái chết rình rập. Cái chết thế tục trên chiến trường, cái chết của những phạm nhân bị hành quyết, cái chết mang yếu tố tôn giáo với hình ảnh âm phủ, Pluton, và vị Thần Chết – dẫu là nhân vật tước đi sinh mạng con người – nhưng lại rất đỗi tốt bụng và cả tin.

Điểm nổi bật trong Những lá thư từ Tây Ban Nha phải nói đến bức tranh Tây Ban Nha lãng mạn mà hiện thực ở truyện ngắn cuối cùng, gồm 4 bức thư của Prosper Mérimée. Được viết ở Madrid, Valencia và Andalousia, các truyện ngắn viết về Tây Ban Nha với những trận đấu bò, những tên cướp, phạm nhân và cả phù thủy. Ông nói về tình yêu với đất nước này một cách độc đáo. Tây Ban Nha trong truyện ngắn của Mérimée là đất nước của con người, của ánh mặt trời chói chang, của những con đường đầy bụi bặm và của cả những đam mê nơi mỗi người.

Prosper Mérimée (1803-1870) là nhà văn, kịch tác gia, sử gia và nhà khảo cổ người Pháp. Xuất thân trong một gia đình tư sản có truyền thống nghệ thuật, Prosper Mérimée học luật trước khi hướng sự quan tâm của mình đến văn chương và bắt đầu xuất bản tác phẩm đầu tiên vào năm 1825. Các sáng tác của Mérimée, đặc biệt là các truyện ngắn (trong số đó có lẽ được biết đến nhiều nhất là Carmen, tác phẩm được Georges Bizet chuyển thể thành vở opera nổi tiếng cùng tên), đã làm nên tên tuổi ông và đưa ông trở thành viện sĩ Viện Hàn lâm Pháp năm 1844.