Người Lự gìn giữ và phát huy các làn điệu dân ca truyền thống

Từ xa xưa, người dân tộc Lự ở tỉnh Lai Châu, đã có đời sống tinh thần phong phú, trong đó dân ca giữ vị trí quan trọng. Những câu hát giao duyên, những làn điệu then, hát ru, hát lễ… không chỉ mang tính giải trí mà còn là phương tiện truyền tải kinh nghiệm sống, đạo lý làm người và tinh thần đoàn kết trong bản. Mỗi làn điệu đều gắn với không gian văn hóa riêng: Tiếng then vang lên trong lễ cầu mùa, cầu bản yên vui; lời hát giao duyên chớm nở vào những đêm trăng thanh; còn những câu hát ru lại dịu dàng theo nhịp võng đưa, nuôi lớn bao thế hệ người Lự. Chính tính gắn bó ấy đã khiến dân ca trở thành một phần không thể tách rời trong đời sống cộng đồng.

Trải qua những giai đoạn phát triển thăng trầm, nhiều giá trị văn hóa truyền thống đứng trước nguy cơ mai một. Không nằm ngoài xu thế đó, dân ca người Lự một thời cũng đối diện nhiều thách thức khi lớp trẻ ít còn biết hát, biết sử dụng nhạc cụ cổ truyền như tính tẩu, pí, trống gỗ. Trước thực trạng đó, các địa phương như xã Khun Há, xã Nậm Tăm, xã Bình Lư… đã chủ động triển khai nhiều giải pháp nhằm khôi phục và đưa dân ca trở lại đúng vị trí vốn có của nó.

Nghệ nhân Lò Văn Pây, ở xã Nậm Tăm, người có hơn 40 năm gắn bó với dân ca Lự, vẫn đều đặn mở lớp truyền dạy cho trẻ em trong bản. Ông nói: “Tôi dạy chúng nó không chỉ để biết hát, mà để hiểu cái hồn của dân tộc mình. Mất tiếng hát là mất một nửa bản sắc”. Từ vài ba học trò ban đầu, đến nay lớp học của ông có hơn 20 em, nhiều em đã có thể hát thành thục những làn điệu cổ, thậm chí biểu diễn trong các dịp lễ hội của huyện. Không giáo án, không bàn ghế, buổi học diễn ra ngay trên sàn nhà sàn, nơi tiếng hát hòa cùng tiếng gió thổi qua rừng, khiến việc truyền dạy càng thêm tự nhiên và sâu lắng.

Cùng với vai trò của các nghệ nhân, chính quyền địa phương đã và đang thúc đẩy việc bảo tồn dân ca gắn với sinh hoạt cộng đồng. Nhiều bản người Lự thành lập các câu lạc bộ dân ca, duy trì sinh hoạt hàng tuần, thu hút cả phụ nữ, thanh niên và người cao tuổi tham gia. Mỗi buổi sinh hoạt, các thành viên không chỉ hát mà còn trao đổi cách biểu diễn, chỉnh lại lời ca, phục dựng điệu múa gắn với từng làn điệu. Nhờ đó, nhiều bài hát tưởng như thất truyền đã được phục hồi và đưa trở lại đời sống.

Một hướng đi hiệu quả khác là đưa dân ca vào trường học. Ở nhiều xã có đông người Lự, giáo viên âm nhạc phối hợp với nghệ nhân để đưa những làn điệu đơn giản vào giờ ngoại khóa. Những giai điệu thân quen vang lên trong sân trường giúp thế hệ trẻ tiếp cận dân ca một cách tự nhiên, không gò ép. Thầy giáo Lò Văn Chương (Trường PTDTBT THCS Khun Há) chia sẻ: “Khi học sinh được hát bằng tiếng mẹ đẻ, các em tự tin hơn và hiểu hơn về văn hóa dân tộc mình. Đây cũng là cách để chúng tôi nuôi dưỡng lòng tự hào cho con em dân tộc mình”.

Không chỉ dừng lại ở việc phục hồi, dân ca người Lự còn được phát huy theo hướng phục vụ phát triển du lịch cộng đồng. Tại xã Khun Há, hay xã Bình Lư, trong các chương trình trải nghiệm văn hóa, du khách được thưởng thức những tiết mục hát then, hát giao duyên, múa dân gian do chính người dân trong bản biểu diễn. Tiếng hát hòa cùng nhịp trống, tiếng pí tạo nên không khí rộn ràng mà đậm chất núi rừng, khiến nhiều du khách thích thú. Một số nhóm nghệ nhân còn sáng tạo đưa dân ca vào các sản phẩm du lịch mềm như video giới thiệu bản sắc, tour trải nghiệm lễ hội truyền thống. Sự kết hợp giữa bảo tồn văn hóa và phát triển sinh kế đã tạo thêm động lực để người dân chủ động giữ gìn dân ca.

Trong quá trình phát huy dân ca, vai trò của phụ nữ người Lự cũng rất nổi bật. Họ là người giữ lửa trong gia đình, là người hát ru con ngủ, truyền lại từng giai điệu cho thế hệ sau. Tại các câu lạc bộ dân ca, phụ nữ chiếm số lượng đông đảo, không chỉ hát tốt mà còn đảm nhận việc may trang phục biểu diễn, chuẩn bị đạo cụ. Chính sự kiên trì, tinh tế của họ đã góp phần quan trọng trong việc giữ cho dân ca Lự luôn tươi mới và phù hợp với đời sống hiện đại.

Tuy nhiên, để công tác bảo tồn bền vững, người Lự vẫn cần thêm những hỗ trợ về tư liệu hóa, số hóa làn điệu cổ, đào tạo người trẻ có khả năng hướng dẫn và biểu diễn. Nhiều nghệ nhân tuổi đã cao, việc thu âm, ghi chép, biên soạn thành tài liệu là rất cần thiết để tránh thất truyền. Đồng thời, cần tiếp tục gắn dân ca với các hoạt động du lịch, sự kiện văn hóa, tạo thêm cơ hội để các làn điệu được lan tỏa rộng hơn.

Dân ca không chỉ là tiếng hát, mà là ký ức của cộng đồng, là lịch sử được kể bằng giai điệu. Việc người Lự kiên trì gìn giữ và truyền lại những làn điệu ấy cho thế hệ mai sau là minh chứng cho sức sống mạnh mẽ của văn hóa truyền thống. Và khi những giai điệu ấy vẫn còn vang lên giữa núi rừng Lai Châu, bản sắc của người Lự vẫn còn được gìn giữ trọn vẹn, tiếp thêm sức mạnh tinh thần cho cộng đồng trong hành trình phát triển hôm nay.