Người phụ nữ trong văn chương đương đại: Mạnh mẽ, tự chủ, nhân văn

Khi khắc họa cuộc đời và thân phận nữ giới trong bối cảnh xã hội đổi thay, các nhà văn tập trung làm nổi bật những phẩm chất và nét cá tính năng động, mạnh mẽ, tự chủ của họ.

Đó là sự vận động tất yếu của đời sống mới, khi các quan niệm bảo thủ về vai trò của người phụ nữ dần được nới lỏng. Nữ giới tham gia tích cực trong nhiều lĩnh vực, đảm đương các công việc và trọng trách trước đây vốn mặc định dành cho nam giới. Trong đời sống thường nhật, họ chủ động và tự quyết trong công việc, tình cảm, gia đình. Trong văn chương, tinh thần nữ quyền được thể hiện ở nhiều bình diện: Nếu văn xuôi trực diện với những câu chuyện giải phóng phụ nữ, thì thơ nữ lại chuyển tải điều ấy bằng cảm xúc tinh tế và chiều sâu nội tâm.

Tiếng nói tự sự từ thơ nữ

Sau ngày đất nước thống nhất, nhiều nhà thơ nữ vốn được công chúng biết đến trong thời chiến tiếp tục khẳng định tên tuổi trong thời bình. Từ không khí hào hùng của chiến trận, thơ họ dần đi sâu vào thế giới nội tâm, nơi nảy sinh những trăn trở riêng tư về tình yêu, hôn nhân, bổn phận và đức hy sinh của người phụ nữ. Thơ nữ sau năm 1975 là một dạng tự sự, nơi người cầm bút vừa bộc bạch đời mình, vừa gửi gắm tiếng nói và câu chuyện của thế hệ.

Các nữ nhà thơ tự tin thể hiện những cung bậc cảm xúc cá nhân trong tình yêu, trong mối quan hệ vợ chồng, trong tình cảm với con cái và người thân. Ở một tầng sâu hơn, họ phản chiếu hiện thực xã hội qua cảm hứng và tâm thế sáng tạo. Đâu đó trong thơ là ý thức công dân, sự thức tỉnh nhân tính và khát vọng hướng tới một xã hội nhân văn.

Xuân Quỳnh, Lâm Thị Mỹ Dạ là những tiếng thơ tiêu biểu, dịu dàng mà sâu sắc, tràn ngập yêu thương nhưng giàu triết lý. Trong những câu thơ của họ, nỗi buồn và nhọc nhằn đời thường hòa quyện với bản lĩnh, ý chí của người phụ nữ vừa cầm bút vừa chèo chống cuộc sống.

Nhà thơ Ý Nhi lại gây ấn tượng bởi thứ cảm xúc quyết liệt ẩn sau vẻ dịu dàng, tĩnh tại. Qua ngòi bút của bà, những "cơn sóng ngầm" nội tâm của phụ nữ được giải phóng, khẳng định bản lĩnh sáng tạo mạnh mẽ. Cùng thế hệ ấy, Phan Thị Thanh Nhàn, Phạm Thị Ngọc Liên cũng bộc lộ những suy nghĩ chân thực, táo bạo. Bài thơ "Yêu đời" của Phan Thị Thanh Nhàn là một "tự thú" thẳng thắn, hiếm thấy trong thơ nữ Việt Nam: "Có đôi lúc buồn/Tôi đã định tự tử", "Vậy mà tôi vẫn sống nhơn nhơn", "Và tôi hiểu ra trong thăm thẳm niềm đau/Tôi vẫn còn yêu đời quá".

Bước sang thế hệ cuối 6x, 7x, và 8x, thơ nữ mang tinh thần phản biện và tự do hơn. Phan Thị Vàng Anh, Phan Huyền Thư, Vi Thùy Linh là những tiếng nói dám đối diện, dám vượt qua ranh giới "cấm kị". Phan Thị Vàng Anh chọn cho mình giọng thơ quan sát, chiêm nghiệm. Phan Huyền Thư gai góc với "Cáo phó", dám nghĩ "có lẽ đã chết vẫn tốt hơn". Vi Thùy Linh thì táo bạo và bản năng trong "Người dệt tầm gai", "Bài ca số phận"… Có thể xem đây là những tác giả đầy can đảm với những tác phẩm đầy năng lượng sống và tinh thần khẳng định nữ tính.

Gần đây, tập thơ "Đêm hoa vàng" của Bình Nguyên Trang đoạt Giải thưởng thường niên của Hội Nhà văn Hà Nội năm 2024 được đánh giá thể hiện tâm thế của người phụ nữ đương đại: Tri thức, trải nghiệm và nhân văn, với cách nhìn đời tĩnh tại nhưng sâu sắc.

Văn xuôi khắc họa đa chiều chân dung người phụ nữ mới

Nếu thơ nữ thiên về cảm xúc tự sự thì văn xuôi cho thấy hình tượng người phụ nữ trong những số phận cụ thể, đa chiều. Nhà văn Ma Văn Kháng là một trong những cây bút thành công khi khắc họa nhân vật nữ với cá tính riêng biệt, độc đáo. Trong thế giới của ông, phụ nữ hiện lên vừa năng động, thức thời, vừa chịu đựng và bền bỉ trước sóng gió. Dù ở hoàn cảnh nào, họ vẫn tỏa sáng bằng nghị lực sống và khát vọng làm chủ cuộc đời.

Cũng viết theo mạch hiện thực, Trần Thùy Mai là nhà văn để lại nhiều dấu ấn với những truyện ngắn xoay quanh số phận phụ nữ. "Trăng nơi đáy giếng", tác phẩm đã được chuyển thể thành phim, là một ví dụ điển hình. Nhân vật nữ trong truyện, người phụ nữ hết lòng vì chồng, lại rơi vào bi kịch của chính lòng tôn thờ mù quáng. Ở đây, tác giả không ngợi ca đức hy sinh, mà đặt ra câu hỏi về giá trị và quyền được tự giải phóng của người phụ nữ. Tác phẩm vừa xót xa, vừa là lời thức tỉnh, khơi dậy ý thức tự trọng và độc lập của phái nữ.

Ở thế hệ sau, Nguyễn Thị Thu Huệ và Phong Điệp mang đến "luồng gió mới", tiếp tục đề cao tiếng nói và vị thế của phụ nữ trong xã hội hiện đại. Nếu Nguyễn Thị Thu Huệ vẫn đặt nhân vật trong khung cảnh gia đình truyền thống, thì Phong Điệp thể hiện góc nhìn hiện đại, khám phá sâu hơn cá tính nữ giới giữa những va đập của đời sống đương đại.

Một trong những cây bút nữ nổi bật hơn một thập niên qua là Nguyễn Ngọc Tư, người gây ấn tượng mạnh mẽ trên văn đàn Việt Nam và quốc tế với các giải thưởng và trang văn đầy bản sắc, phản ánh thân phận con người và xứ sở. Trong văn chương của chị, hình ảnh người phụ nữ miền Tây Nam Bộ hiện lên chân thực, giàu thương cảm, mang nỗi đau nhân sinh và khát vọng vươn lên khỏi những vòng luẩn quẩn của số phận.

Năm 2024, giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam được trao cho tiểu thuyết "Gia đình có bốn chị em gái" của Phạm Thị Bích Thủy. Tác phẩm được đánh giá đặc sắc khi khắc họa sâu sắc chân dung phụ nữ hiện đại trong vòng xoáy của quyền lực, đồng tiền và định kiến xã hội. Qua bi kịch của người chị cả bị nghi sát hại em rể - xuất phát từ sự phản kháng trước bất bình đẳng, tác giả đã đào sâu những nỗi niềm của nữ giới khi phải sống trong một môi trường đầy rẫy những toan tính có thể gây tha hóa con người. Không chỉ phản ánh hiện thực, cuốn tiểu thuyết còn xây dựng hình mẫu phụ nữ trí thức, độc lập, dấn thân và có ý thức cống hiến cho xã hội trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Vượt thoát và khẳng định bản thể

Không có một công thức chung nào cho hình tượng người phụ nữ trong văn chương đương đại. Bằng vốn sống, tài năng và bản lĩnh sáng tạo, các nhà văn, nhà thơ đã không chỉ phản ánh mà còn khám phá chiều sâu tinh thần của phụ nữ Việt Nam trong thời đại mới - những con người biết yêu thương, biết đấu tranh và dám sống là chính mình.

Chính những tác phẩm thành công, chân thực ấy đã góp phần khắc họa rõ hơn diện mạo người phụ nữ hôm nay: Mạnh mẽ, tự chủ, nhân văn, đồng thời để lại trong lòng công chúng nhiều dư âm và suy ngẫm.