Tiếp nối con đường tranh lụa của danh họa Nguyễn Phan Chánh

Người mở đường cho tranh lụa Việt Nam

Họa sĩ Nguyễn Phan Chánh (1892-1984) được xem là người mở đường cho nghệ thuật tranh lụa Việt Nam với dấu mốc rực rỡ là bức Chơi ô ăn quan gây tiếng vang tại Hội chợ Đấu xảo Paris 1931. Đến nay, phần lớn các tác phẩm của họa sĩ Việt Nam được bán tại các nhà đấu giá nổi tiếng Christie và Sotheby là tranh lụa. Tranh lụa được coi là thể loại mang tính biểu tượng, đặc trưng cho nghệ thuật hội họa Việt Nam.

Sinh ra trong một gia đình nhà giáo ở nông thôn Hà Tĩnh, Nguyễn Phan Chánh được cha dạy Hán Nôm từ nhỏ. Ông sớm bộc lộ năng khiếu hội họa, từ 5 - 6 tuổi đã biết vẽ. Khi lên 9 - 10 tuổi, tranh của ông đã được mẹ mang bán ở chợ phiên. Tốt nghiệp Trường Quốc học Huế ngành sư phạm, ông dạy học tại Trường Đông Ba. Ở tuổi 33, dù đã lập gia đình và có nghề nghiệp ổn định, ông vẫn quyết tâm thi vào Khóa 1 Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương và đỗ đầu toàn Trung Kỳ.

Suốt gần 50 năm sáng tác, Nguyễn Phan Chánh chung thủy với tranh lụa và 1 đề tài xuyên suốt, đó là hình ảnh người phụ nữ Việt Nam trong lao động và đời sống thường ngày. Tranh của ông mang dấu ấn đậm nét của văn hóa nông thôn Việt Nam, kết hợp tinh tế nền tảng văn hóa Hán Nôm với kỹ thuật tạo hình phương Tây.

Tốt nghiệp Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, Nguyễn Phan Chánh ở lại trường làm giảng viên và tiếp đó là dạy Trường Bưởi (THPT chuyên Chu Văn An hiện nay). Vài năm sau, ông về quê Hà Tĩnh, sáng tác tự do, tự tổ chức triển lãm cá nhân. Hòa bình lập lại, ông quay về ngôi trường mỹ thuật mình đã học tiếp tục công việc giảng dạy. Trong số học trò của ông chuyên vẽ lụa, có họa sĩ Giáng Hương - cố Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam và họa sĩ Nguyễn Thụ - cố Hiệu trưởng Trường.

Trong 100 năm qua, từ Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương đến Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam ngày nay, đã có hàng chục ngàn sinh viên tốt nghiệp. Riêng về tranh lụa, có chuyên ngành Lụa của khoa Hội họa và có ở khoa Sư phạm Mỹ thuật. Kỹ thuật vẽ tranh lụa độc đáo, được gọi là kỹ thuật Vẽ - Rửa, phát minh rất đặc sắc của họa sĩ Nguyễn Phan Chánh, là một nội dung then chốt trong giáo trình vẽ tranh lụa của Trường.

Tâm huyết của nhà văn Nguyệt Tú với di sản cha để lại

Những năm 1930 - 1940, tranh lụa Nguyễn Phan Chánh đã có mặt tại các triển lãm ở Milan (Ý), Tokyo (Nhật), San Fransisco (Mỹ). Đầu thập niên 1980, nhà văn Nguyệt Tú và TS Nguyễn Phan Cảnh - con gái cả và con trai của danh họa - phối hợp với Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đã đưa tranh ông trở lại với công chúng quốc tế, mở đầu với triển lãm ở nhiều nước Đông Âu.

Nhà văn Nguyệt Tú (1925 - 2024) là nhà báo, biên tập viên lứa đầu tiên của Báo Phụ nữ Việt Nam và nhiều năm làm Giám đốc NXB Phụ nữ Việt Nam. Bà đã dành nhiều tâm huyết để giới thiệu, triển lãm, in sách, phục hồi và bảo tồn tác phẩm của cha mình.

Một cơ duyên đặc biệt đã đưa ông Nakamura, người đam mê tranh lụa Nguyễn Phan Chánh, đến gặp bà. Ông đã khởi xướng Dự án phục hồi tranh lụa Nguyễn Phan Chánh vào năm 2008. Dự án được tài trợ bởi Chủ tịch Mitani của tập đoàn kinh doanh đa ngành cùng tên và thực hiện bởi nghệ sĩ tài hoa Iwaii Kikuko, người đã phục hồi tranh Chơi ô ăn quan cùng tranh các họa sĩ nổi tiếng như Picasso, Monet… Sau gần 20 năm, đến nay đã có gần 20 tác phẩm (tranh, phác thảo, ký họa) của họa sĩ Nguyễn Phan Chánh và sách in về ông được phục hồi, dịch và xuất bản, triển lãm nhiều lần tại các thành phố ở Nhật Bản.

Năm 2025 - 2026, Nhật Bản tổ chức triển lãm lớn về nghệ thuật Việt Nam tại Bảo tàng Nghệ thuật Châu Á ở tỉnh Fukuoka và Bảo tàng Nghệ thuật tỉnh Okinawa. Triển lãm dành một khu lớn, riêng biệt, để trưng bày tác phẩm của danh họa Nguyễn Phan Chánh.

Động lực cho thế hệ họa sĩ trẻ

Nhân kỷ niệm 100 năm thành lập, Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam tổ chức triển lãm tác phẩm hội họa trước tốt nghiệp của sinh viên. Tại triển lãm, Trường đã công bố Quyết định về Giải thưởng và Học bổng Nguyễn Phan Chánh hàng năm, bắt đầu từ năm 2025, do gia đình nhà văn Nguyệt Tú tài trợ, theo di nguyện của bà. Năm nay 3 sinh viên nữ xuất sắc chuyên ngành Lụa được nhận học bổng đầu tiên.

Với sự đồng hành của gia đình danh họa, thân nhân của các họa sĩ nổi tiếng và công chúng yêu hội họa, Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam kỳ vọng sẽ đào tạo được những họa sĩ trẻ có tác phẩm tranh lụa xuất sắc, tiếp bước con đường danh họa Nguyễn Phan Chánh đã mở ra cho nghệ thuật tranh lụa Việt Nam.