Bất bình đẳng số và nguy cơ đẩy nhiều người ra ngoài lề phát triển

Tại Hội thảo khoa học "An ninh con người trong bối cảnh biến đổi toàn cầu" do Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới tổ chức ngày 10/12, các chuyên gia thống nhất nhấn mạnh: Nn ninh con người đang trở thành trụ cột trung tâm của chiến lược phát triển bền vững trong bối cảnh rủi ro phi truyền thống gia tăng, đặc biệt dưới tác động của chuyển đổi số.

An ninh con người trong thế giới số

Trong tham luận của mình, TS. Phạm Thị Tính (Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới) khẳng định: Bước sang thế kỷ XXI, an ninh con người không còn chỉ gắn với chiến tranh hay đói nghèo, mà mở rộng sang những rủi ro phi truyền thống như dịch bệnh, suy thoái môi trường, khủng hoảng sinh kế, đặc biệt là các mối đe dọa từ không gian số.

Theo phân tích của TS. Phạm Thị Tính, Báo cáo Phát triển Con người năm 1994 của UNDP đã đặt nền móng cho cách tiếp cận lấy con người làm trung tâm với hai trụ cột "tự do khỏi sợ hãi" và "tự do khỏi thiếu thốn". Nghị quyết 66/290 của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc năm 2012 tiếp tục khẳng định quyền được sống trong tự do, phẩm giá, thoát khỏi nghèo đói và sợ hãi của mọi cá nhân, đặc biệt là các nhóm dễ bị tổn thương.

Trong kỷ nguyên số, nội hàm của an ninh con người buộc phải tái cấu trúc. Các rủi ro mới nổi liên quan đến mất an toàn dữ liệu, xâm phạm quyền riêng tư, thao túng thông tin, phân biệt đối xử thuật toán và bất bình đẳng số đang trực tiếp đe dọa quyền con người trong không gian mạng. 

TS. Phạm Thị Tính nhấn mạnh, khả năng dễ tổn thương của con người ngày nay không chỉ xuất phát từ thiếu thốn vật chất, mà còn từ thiếu năng lực số, thiếu hiểu biết về quản trị dữ liệu và hạn chế tiếp cận hạ tầng công nghệ.

Đáng chú ý, trọng tâm của an ninh con người trong kỷ nguyên số không chỉ là "bảo vệ", mà còn là "trao quyền". Năng lực số, khả năng làm chủ dữ liệu và tự chủ trong môi trường công nghệ trở thành điều kiện cốt lõi để con người được sống an toàn, phát triển và có phẩm giá.

Bất bình đẳng số và an ninh kinh tế Việt Nam

Ở Việt Nam, theo nghiên cứu của TS. Lê Thị Đan Dung (Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới), bất bình đẳng số đang nổi lên như một trong những thách thức trực diện nhất đối với an ninh con người trong kỷ nguyên số.

Việt Nam hiện có hơn 78 triệu người sử dụng Internet, kinh tế số tăng trưởng nhanh, thương mại điện tử đạt quy mô 25 tỷ USD năm 2024. Tuy nhiên, phía sau bức tranh tăng trưởng là khoảng cách số rất rõ rệt giữa các nhóm dân cư. Tỷ lệ kết nối Internet tại thành thị cao hơn nông thôn khoảng 20%. Chỉ khoảng 1/3 hộ nghèo nhất có Internet tại nhà. Ở vùng dân tộc thiểu số, tỷ lệ tiếp cận Internet còn thấp hơn nhiều.

Không chỉ là khoảng cách về hạ tầng, bất bình đẳng số còn thể hiện rõ ở kỹ năng số. Hơn một nửa thanh niên thiếu năng lực số. Trong nhóm có trình độ trung học cơ sở trở xuống, tỷ lệ có kỹ năng công nghệ thông tin chỉ khoảng 5%.

Từ chênh lệch tiếp cận đến chênh lệch kỹ năng, bất bình đẳng số đang trực tiếp chuyển hóa thành bất bình đẳng sinh kế. Tự động hóa và chuyển đổi số tạo ra phân cực lao động, nhóm có kỹ năng số hưởng lợi, trong khi lao động ít kỹ năng bị đẩy ra ngoài lề thị trường việc làm. Lao động nữ, công nhân, lao động nông thôn và thanh niên di cư là những nhóm chịu tác động rõ rệt nhất vì những bất bình đẳng số này.

Trong các cú sốc như đại dịch, nhóm có "vốn số" nhanh chóng chuyển sang bán hàng trực tuyến, làm việc từ xa để duy trì thu nhập. Ngược lại, nhóm thiếu kết nối và kỹ năng số là nhóm chịu ảnh hưởng nặng nề nhất, dễ bị thay thế bởi tự động hoá và công nghệ mới, đối mặt với nguy cơ mất việc làm đột ngột, gần như không có "đường thoát", thời gian phục hồi kéo dài và nguy cơ tái nghèo rất cao. 

Nghiên cứu cũng cho thấy, chỉ cần tăng 10% số trạm 3G/4G, thu nhập nhóm nghèo có thể tăng trung bình 7,2% mỗi năm cho thấy mối liên hệ trực tiếp giữa hạ tầng số và an ninh kinh tế. Ngân hàng thế giới cảnh báo, số hoá có thể tạo ra số việc làm mới gấp 7 lần số việc bị mất nhưng đến năm 2045, Việt Nam vẫn có thể mất tới 2 triệu việc làm nếu lực lượng lao động không kịp nâng cao kỹ năng số.

Đáng lo ngại hơn, bất bình đẳng số không chỉ làm suy yếu sinh kế, mà còn ảnh hưởng sâu rộng đến an ninh giáo dục, an ninh y tế và khả năng tiếp cận dịch vụ công, làm gia tăng nguy cơ "tước quyền kỹ thuật số" đối với các nhóm dễ bị tổn thương.

Từ khung lý luận an ninh con người trong kỷ nguyên số đến thực trạng bất bình đẳng số ở Việt Nam, có thể thấy rõ một điểm chung: Chuyển đổi số chỉ thực sự có ý nghĩa khi gắn chặt với bảo vệ và trao quyền cho con người. Nếu không, chính công nghệ sẽ làm sâu sắc thêm bất bình đẳng, gia tăng tổn thương và đe dọa nền tảng phát triển bền vững.