Đảm bảo an ninh con người để phát triển nhanh, bền vững trong bối cảnh biến đổi toàn cầu

Hội thảo do Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới tổ chức đúng Ngày Nhân quyền Quốc tế 10/12. 

Chủ trì hội thảo có: Thượng tướng, GS.TS. Nguyễn Văn Thành - nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, nguyên Thứ trưởng Bộ Công an, Phó Chủ tịch chuyên trách Hội đồng Lý luận Trung ương; GS.TS. Võ Khánh Vinh - nguyên Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam; TS. Nguyễn Đình Tuấn - Viện trưởng Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới. 

Hội thảo nhằm nhận diện sâu hơn các nguy cơ đe dọa an ninh con người trong bối cảnh biến động nhanh, phức tạp, khó dự báo.

Phát biểu chào mừng, TS. Đặng Xuân Thanh - Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam - nhấn mạnh, thế giới đang chuyển đổi với tốc độ chưa từng có. Những biến đổi ấy vừa mở ra cơ hội, vừa đặt ra những thách thức mới đối với an ninh và phát triển của đất nước, đòi hỏi phải có nhận thức mới, đánh giá đúng tình hình và xây dựng các chính sách phù hợp.

Theo TS. Đặng Xuân Thanh, sự bùng nổ của công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn và các nền tảng kết nối đang làm thay đổi mạnh mẽ cách con người sống, làm việc và tương tác. Con người hiện diện đồng thời trong không gian thực và không gian số, đối mặt với các rủi ro về an toàn dữ liệu, quyền riêng tư, tin giả và sự lệ thuộc ngày càng lớn vào công nghệ. Khi năng lực số và hiểu biết về quản trị dữ liệu còn hạn chế, ngay cả những nhóm có điều kiện sống cao cũng có thể trở thành nhóm dễ bị tổn thương.

Phát biểu khai mạc, TS. Nguyễn Đình Tuấn - Viện trưởng Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới - đã hệ thống lại nền tảng lý luận cốt lõi về an ninh con người. Khái niệm này được giới thiệu lần đầu trong Báo cáo phát triển con người năm 1994 của UNDP, với trọng tâm là bảo vệ con người khỏi các đe dọa triền miên như đói nghèo, bệnh tật, áp bức và bảo vệ họ trước những đổ vỡ đột ngột có thể gây tổn hại nghiêm trọng cho cuộc sống. 

Từ đó, an ninh con người được mở rộng với 4 trụ cột: thoát khỏi thiếu thốn, thoát khỏi sợ hãi, tự do sống cuộc sống có phẩm giá và thoát khỏi các mối nguy hiểm rình rập.

Theo TS. Nguyễn Đình Tuấn, trong bối cảnh chuyển dịch sâu rộng về kinh tế, chính trị, công nghệ và môi trường, an ninh con người đã trở thành nội dung trọng yếu, gắn trực tiếp với ổn định và phát triển bền vững. Những biến động từ cạnh tranh chiến lược, khủng hoảng năng lượng - lương thực, khí hậu cực đoan, dịch bệnh mới nổi đến sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo cho thấy, an ninh con người không còn là khái niệm học thuật thuần túy, mà đã trở thành khung tham chiếu quan trọng cho hoạch định chính sách phát triển quốc gia. Nó đang tác động trực tiếp đến sinh kế, sức khỏe, đời sống của người dân, làm gia tăng mức độ tổn thương của xã hội, đặc biệt với các nhóm yếu thế.

Trong bức tranh toàn cầu ấy, những kinh nghiệm quốc tế được chia sẻ tại hội thảo cho thấy an ninh con người không chỉ là vấn đề của môi trường hay xã hội, mà là thách thức mang tính cấu trúc. Theo PGS.TS. NCVCC. Phạm Hồng Thái - Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á - khi tỷ lệ người cao tuổi tăng nhanh, xã hội phải đối diện đồng thời với suy giảm lực lượng lao động, gia tăng áp lực an sinh, y tế, nguy cơ người cao tuổi sống cô đơn, thiếu khả năng tự chăm sóc và suy giảm năng lực ứng phó với thiên tai. Nếu không có chiến lược an sinh dài hạn, già hóa dân số có thể làm suy yếu an ninh kinh tế, an ninh y tế và an ninh cộng đồng, nhất là trong bối cảnh khí hậu ngày càng khắc nghiệt.

Những kinh nghiệm quốc tế ấy tiếp tục được mở rộng qua tham luận của TS. Nguyễn Hà Phương, Viện Nghiên cứu châu Á - Thái Bình Dương, cho thấy an ninh con người luôn là một chỉnh thể gắn chặt giữa kinh tế, môi trường, y tế và sinh kế, không thể nhìn nhận theo từng mảng tách rời.

Từ bức tranh quốc tế, các phân tích tại hội thảo quay trở lại thực tiễn Việt Nam, nơi những thách thức toàn cầu đang hiện diện ngày càng rõ nét. Theo Đại úy, ThS. Trình Quốc Hưng - Học viện An ninh nhân dân - biến đổi khí hậu là mối đe dọa phi truyền thống trực diện và nguy hiểm đối với an ninh con người hiện nay. Ở Việt Nam, các hiện tượng thiên tai ngày càng cực đoan với bão mạnh, lũ quét, mưa lớn diện rộng. Hai trường hợp nghiên cứu bão Yagi (2024) và bão Matmo (2025) cho thấy, tác động của khí hậu không chỉ dừng lại ở thiệt hại vật chất, mà còn giáng mạnh vào an ninh kinh tế, an ninh lương thực, an ninh cá nhân và an ninh cộng đồng.

Thiên tai không chỉ cuốn trôi nhà cửa, ruộng vườn, mà còn làm đứt gãy sinh kế, đẩy nhiều gia đình vào vòng xoáy nghèo đói, mất việc làm, gián đoạn học tập của trẻ em và khủng hoảng tâm lý kéo dài. Trong bức tranh đó, phụ nữ, người nghèo, người cao tuổi, trẻ em là những nhóm dễ bị tổn thương nhất.

Các tham luận trình bày tại hội thảo cho thấy, biến đổi khí hậu không tác động đơn lẻ, mà tạo ra hiệu ứng dây chuyền trên hầu hết các trụ cột an ninh con người, từ an ninh kinh tế, an ninh lương thực đến an ninh y tế. Đáng lo ngại hơn, các cú sốc môi trường và kinh tế khiến quá trình giảm nghèo trở nên bấp bênh, làm gia tăng áp lực lên an ninh kinh tế gia đình và gánh nặng chăm sóc, đặc biệt đối với phụ nữ và các nhóm dễ bị tổn thương.

Không chỉ khí hậu, quá trình chuyển đổi số và phát triển trí tuệ nhân tạo cũng đang đặt ra những thách thức mới đối với an ninh con người. TS. Phạm Thị Tính - Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới - cho rằng, các rủi ro về dữ liệu, quyền riêng tư, thao túng thông tin, mất việc làm, khoảng cách số và bất bình đẳng xã hội đang hiện hữu ngày càng rõ. Khoảng cách số không đơn thuần là chênh lệch về hạ tầng, mà thực chất là khoảng cách quyền năng, quyền tiếp cận thông tin, tham gia cơ hội kinh tế và tự chủ trong không gian số.

Cùng với góc nhìn đó, TS. Lê Thị Đan Dung - Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới - nhấn mạnh yêu cầu tiếp cận an ninh con người trong bối cảnh chuyển đổi số như một vấn đề an ninh kinh tế - xã hội mới, gắn chặt với việc làm, sinh kế, khả năng phục hồi của người dân và hệ thống an sinh.

Từ tổng hợp các phân tích, hội thảo thống nhất quan điểm: an ninh con người phải được tiếp cận như một chỉnh thể thống nhất, liên ngành, dựa trên phòng ngừa sớm và tăng cường khả năng chống chịu của cộng đồng. Một số định hướng lớn được nêu ra gồm: xây dựng hệ thống dữ liệu quốc gia về an ninh con người; phục hồi hệ sinh thái gắn với sinh kế bền vững; đào tạo lực lượng phản ứng nhanh tại cộng đồng; và thu hẹp bất bình đẳng số nhằm bảo đảm an ninh kinh tế, an sinh xã hội trong bối cảnh chuyển đổi số.

TS. Đặng Xuân Thanh đề nghị Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới tổng hợp, chắt lọc kết quả hội thảo thành các kiến nghị chính sách để tham mưu cho Đảng và Nhà nước trong quá trình hoàn thiện chính sách phát triển kinh tế - xã hội thời gian tới.

Đích đến cuối cùng, hội thảo nhấn mạnh, không chỉ là giảm thiểu tổn thất do thiên tai hay những rủi ro từ khủng hoảng công nghệ, mà là bảo đảm điều kiện sống an toàn, ổn định, có sinh kế bền vững, được chăm sóc sức khỏe và được phát triển toàn diện của mỗi người dân - nền tảng cho một chiến lược phát triển bền vững trong bối cảnh biến động toàn cầu.