Bí ẩn những hình "mặt quỷ" khắc trên đá ở suối Cỏ

Những bí mật chưa được giải đáp

Sau nhiều lần lỗi hẹn, chúng tôi đã có dịp về suối Cỏ khi đất nghỉ, ruộng đồng bật lên màu tím biếc của loài hoa xuyến chi lẫn với vàng của đám hoa cải đồng vươn lên từ mặt ruộng nứt nẻ trong những cơn gió heo may. Nơi mà cách đây chưa lâu, các nhà khoa học, khảo cổ học đã vô cùng kinh ngạc khi phát hiện giữa hoang rậm của suối Cỏ có 3 viên đá mang trên mình những hình khắc bí ẩn. Theo suy đoán của các nhà khoa học thì những hình khắc cổ được tạo tác từ hàng nghìn năm trước.

Hình “mặt quỷ” bí ẩn khắc trên 2 phiến đá được các nhà khoa học tìm thấy tại thung lũng suối Cỏ

Với hình thù kỳ dị, chúng ẩn chứa nhiều bí mật chưa được giải đáp. Do vậy, những hình khắc này được người dân trong khu vực gọi là "đá Mặt Quỷ". Bởi trên các khối đá có hình khắc trông giống hình Mặt Quỷ. Cụm di tích bãi đá có hình khắc cổ tại suối Cỏ thuộc địa phận xóm Rậm và xóm Chum, xã Mỹ Thành. Cụm di tích này bao gồm 2 điểm di tích gồm bãi đá có hình khắc cổ và miếu Đồng Đóng. Căn cứ vào báo cáo kết quả điền dã, điều tra, khảo sát, nghiên cứu về di tích được các nhà khoa học đưa ra tại Hội nghị ngày 25/8/2023 do UBND huyện tổ chức đã xác định Cụm di tích bãi đá có hình khắc cổ là Di tích Khảo cổ và Lịch sử. Cụm di tích này nằm trong một thung lũng rộng lớn người dân thường gọi là thung lũng suối Cỏ nằm cách trung tâm xã khoảng 3km. Xung quanh là những dãy đồi cao bao bọc, xen kẽ là các thửa ruộng bậc thang cùng những ngôi nhà sàn của người Mường.

Theo lời kể của các các cụ cao niên thì khu vực này đã từng có một lớp người cư trú. Vì khi những cư dân mới chuyển đến sinh sống đã thấy có một số thửa ruộng bậc thang của lớp cư dân trước để lại. Khu vực trung tâm của bãi đá khi đó còn là rừng cây rậm rạp, nhiều thú dữ không phải ai cũng dám đến. Theo ông Nguyễn Thế Hùng, Trưởng phòng Văn hóa - Thông tin huyện Lạc Sơn (cũ): Các hình khắc cổ trên đá tại suối Cỏ được phát hiện từ lâu trong quá trình người dân lao động canh tác. Ban đầu, không ai biết giá trị của chúng. Tuy vậy, sau khi nhận được thông tin của người dân địa phương, UBND huyện đã chỉ đạo các phòng ban chuyên môn, UBND xã tiến hành khảo sát sơ bộ để làm hồ sơ báo cáo với tỉnh. Trên cơ sở báo cáo của huyện, Sở VHTT&DL tỉnh Hòa Bình (cũ) đã có chỉ đạo về việc tổ chức thực hiện các bước lưu trữ, bảo vệ các hình khắc cổ. 

Tháng 8/2022 Bảo tàng tỉnh phối hợp với các cơ quan, đơn vị chuyên môn, các nhà khoa học của Viện Khảo cổ học, Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á tổ chức điều tra, khảo sát. Qua đó đã phát hiện đ­ược 2 khối đá có hình chạm khắc cổ và 1 khối đá giống hình con cá có 9 lỗ vũm (người dân còn gọi là hòn đá "Đóng"­). Theo nhận định bước đầu của các nhà khoa học các hình khắc trên các phiến đá tại suối Cỏ có từ thời Tiền - Sơ sử, niên đại cách ngày nay hàng nghìn năm.

Giá trị khảo cổ, lịch sử và nghệ thuật vượt thời gian

Theo TS. Nguyễn Việt, Giám đốc Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á: Phát hiện hình khắc trên các khối đá ở suối Cỏ có ý nghĩa rất to lớn đối với nghiên cứu tiền sử, lịch sử của huyện, tỉnh và của đất nước, thậm chí có ý nghĩa quốc tế. Bởi đây là những hình khắc có ý thức và kỹ năng tạo tác rất rõ ràng, có liên quan đến tín ngưỡng cổ truyền của các cộng đồng cư dân cổ xưa sinh sống tại khu vực này. Hình khắc đó là do con người tạo ra. Hiện tại do mới chỉ phát hiện 2 hòn đá với 5 hình khắc. Trong đó, mới chỉ thấy 3 hòn rõ nét, còn 2 hòn thì khá mờ chưa nhận rõ. 

Tuy nhiên, có thể thấy phong cách nghệ thuật khá nhất quan với chủ đề chung là các khuôn mặt người dạng thú. Các vòng tròn đồng tâm mang phong cách trang trí Đông Sơn thể hiện mắt người và phần thu nhỏ thể hiện mũi, miệng khá đồng nhất ở các hình khắc. Tư duy bộc lộ của người khắc cho thấy có thể là chân dung mô phỏng của một vị thần. Hiện tại chỉ có thể dựa vào lịch sử cư trú trong vùng để phỏng đoán chủ nhân hình khắc này có thể là những cư dân thuộc giai đoạn cuối của văn hóa Hòa Bình từ khoảng 4.000 - 1.000 năm trước. 

Tài liệu khảo cổ học cho thấy khoảng 3.500 năm trước có nhiều cuộc viếng thăm của cư dân trồng lúa thời Phùng Nguyên - Mán Bạc và sau đó đến tận thời Đông Sơn từ vùng hạ lưu sông Bưởi lên vùng này. Ở hang núi Trại, trong và ngoài hang dấu tích của họ để lại khá đậm nét. Thể hiện trên số lượng đồ gốm, rìu, vòng đá mài và nhất là các vết cưa mớm trên đá để tách các mảnh tước mỏng sắc. Dấu tích này còn thấy cả ở di tích Mái đá làng Vành. Các hình khắc thể hiện sự điêu luyện của những người tạo ra chúng. Nét khắc và nội dung khá thống nhất. Hoàn toàn không phải tự tạo ngẫu hứng của một ai đó. 

Đặt trong hệ thống các hình khắc trên đá ở Việt Nam, có thể thấy hình khắc ở bãi đá suối Cỏ giống với các hình khắc cổ trên đá ở Sa Pa (Lào Cai) ở chỗ chúng đều được thể hiện trên các khối đá granit cổ. Nhưng ở trình độ mỹ thuật và kỹ thuật của các hình khắc ở suối Cỏ cao hơn những hình khắc trên đá ở Sa Pa... 

Còn theo GS.TS. Trương Quốc Bình, nguyên Phó cục trưởng Cục Di sản văn hóa, nguyên Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam: Các hình khắc cổ tại suối Cỏ là những dấu tích vật chất ngưng đọng thông qua sự tác động của con người. Các đường nét chạm khắc thể hiện tính biểu tượng và có giá trị đặc sắc về văn hoá và nghệ thuật.

Với những ý nghĩa, giá trị đó, cụm di tích bãi đá có hình khắc cổ tại suối Cỏ chính là một viên "ngọc quý" cần phải được bảo tồn, gìn giữ và phát huy trong sự kết nối với các di tích khảo cổ hang xóm Trại và Mái đá làng Vành của vùng đất Mường Vang vừa được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt. Điều đáng mừng, di tích Bãi đá có hình khắc cổ tại suối Cỏ được UBND tỉnh Hòa Bình ra quyết định xếp hạng là di tích khảo cổ học cấp tỉnh theo Quyết định số 2628/QĐ-UBND, ngày 3/12/2024 và UBND huyện Lạc Sơn đã tổ chức lễ đón Bằng công nhận vào ngày 28/4/2025 vừa qua. Đó như là một sự nghi nhận về những giá trị có một không hai của di chỉ khảo cổ này. Điều này, chính là nền tảng để bảo tồn, phát huy giá trị của di tích.