Cơ chế tài chính bền vững: Điều kiện tiên quyết để phòng, chống tác hại thuốc lá

Gánh nặng bệnh không lây nhiễm đòi hỏi nguồn lực lớn và bền vững

Theo thống kê của Bộ Y tế, số ca tử vong do các bệnh không lây nhiễm chiếm 73% tổng số ca tử vong do bệnh tật và thương tích ở Việt Nam. Một trong những nguyên nhân quan trọng là do tỷ lệ sử dụng thuốc lá cao.

Các bệnh không lây nhiễm (NCDs) như: ung thư, tim mạch, đột quỵ, đái tháo đường - đang gây thiệt hại nặng nề cho kinh tế và xã hội Việt Nam. Các bệnh không lây nhiễm làm tăng tử vong sớm, giảm năng suất lao động và tạo gánh nặng chi phí điều trị lên hệ thống y tế và gia đình. Theo các phân tích kinh tế y tế, mỗi 1 đô la (USD) đầu tư vào phòng bệnh NCDs có thể mang lại lợi ích tới 7 USD tại các quốc gia thu nhập thấp và trung bình.

Dù là nguyên nhân tử vong hàng đầu, kinh phí dành cho phòng chống các bệnh không lây nhiễm trên toàn cầu chỉ chiếm 1–2% chi tiêu y tế, và con số này gần như đứng yên 20 năm qua – phản ánh tình trạng thiếu hụt nguồn lực nghiêm trọng.

Theo xu hướng thế giới, thuế được thu từ các sản phẩm gây hại để đầu tư cho sức khỏe cộng đồng. Để giải bài toán thiếu nguồn lực, nhiều quốc gia áp dụng thuế hoặc phụ thu đối với thuốc lá, rượu bia, đồ uống có đường và các sản phẩm có hại khác. Từ năm 2017 đến nay, ít nhất đã có 133 quốc gia đã tăng hoặc áp dụng thuế y tế mới. Hiện toàn cầu có 40 quốc gia dùng một phần nguồn thu từ thuốc lá cho y tế; 20 quốc gia dùng nguồn thu từ rượu bia; 9 quốc gia dùng thuế nước ngọt để đầu tư sức khỏe.

Nhiều nước đã thành lập quỹ thúc đẩy sức khỏe từ cuối thập niên 1980, tạo nguồn thu ổn định nhằm tài trợ các chương trình phòng bệnh, giảm bất bình đẳng y tế và hỗ trợ triển khai chiến lược lâu dài. Các quỹ này chứng minh rằng việc tách riêng nguồn tài chính chuyên biệt giúp chính sách phòng bệnh được duy trì bền vững và đạt hiệu quả cao.

Tại Thái Lan có Quỹ Nâng cao Sức khỏe Thái Lan (Thai Health Promotion Foundation), thường được gọi tắt là "ThaiHealth" được tài trợ chủ yếu thông qua một phụ phí 2% (surcharge) đánh lên thuế tiêu thụ đặc biệt (excise tax) đối với rượu và thuốc lá. Cơ chế này được xem là khá "sáng tạo và bền vững" — giúp ThaiHealth có nguồn thu ổn định để thực hiện các chương trình sức khỏe dài hạn.

Tại Việt Nam, Quỹ PCTHTL là nguồn tài chính duy nhất và ổn định cho các hoạt động phòng chống thuốc lá. Theo Dự thảo Luật Phòng bệnh đề xuất vốn điều lệ ban đầu của Quỹ Phòng bệnh phần lớn lấy từ kết dư của Quỹ PCTHTL và tiếp tục sử dụng 2% khoản đóng góp bắt buộc từ doanh nghiệp thuốc lá.

Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là: Nếu chỉ dựa vào nguồn thu từ thuốc lá, liệu Quỹ Phòng bệnh có đủ sức gánh chi phí phòng bệnh quốc gia? Kinh nghiệm quốc tế cho thấy các nước thường thu thêm từ rượu bia hoặc nước ngọt để tạo nguồn lực đủ mạnh. Nếu không mở rộng nguồn thu, Quỹ Phòng bệnh có nguy cơ thiếu hụt nghiêm trọng và khó hoàn thành nhiệm vụ.

Cần cơ chế tài chính độc lập để bảo vệ sức khỏe cộng đồng

Trong 10 năm qua, Việt Nam đã đạt nhiều thành tựu quan trọng trong công tác PCTHTL. Tỷ lệ hút thuốc ở nam giới giảm từ 45,3% năm 2015 xuống 35,3% năm 2024. Hàng loạt chiến dịch, mô hình thí điểm, can thiệp cộng đồng và hỗ trợ kỹ thuật đã được triển khai nhờ nguồn lực ổn định của Quỹ PCTHTL.

Nếu nguồn quỹ này bị hòa vào một quỹ lớn hơn mà không bảo đảm dòng kinh phí riêng, những kết quả PCTHTL trong 10 năm qua có thể bị đảo ngược. Đáng lo hơn, sự xuất hiện của thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng và nhiều sản phẩm mới đang khiến công tác phòng chống thuốc lá nặng nề hơn rất nhiều – đòi hỏi kinh phí liên tục và gia tăng, không thể bị phân tán.

Trong phiên thảo luận tại Quốc hội, Đại biểu Quốc hội, GS.TS Nguyễn Anh Trí (Hà Nội) đã nhấn mạnh: "Công tác phòng, chống thuốc lá truyền thống chưa thực sự tốt… nay lại thêm thuốc lá mới thì còn cam go hơn. Nếu không có một quỹ riêng để làm rốt ráo và quyết liệt hơn thì những kết quả mong manh trong hơn 10 năm vừa qua sẽ bị mất nốt, chúng ta sẽ thất bại". Đặc biệt là trong bối cảnh tình trạng sử dụng thuốc lá điện tử ở giới trẻ đang tăng mạnh.

Để bảo đảm cơ chế tài chính độc lập cho hoạt động phòng, chống tác hại thuốc lá, đặc biệt là bảo vệ những thành quả trong phòng chống tác hại thuốc lá trong giai đoạn tới, cần:

- Đảm bảo kinh phí ổn định, không bị phân tán, đặc biệt trong giai đoạn xuất hiện các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới;

- Bảo vệ thành quả giảm tỷ lệ hút thuốc đã đạt được sau 10 năm nỗ lực;

- Tránh rủi ro gián đoạn chương trình, gây lãng phí đầu tư đã thực hiện.

Ngoài ra, cần đảm bảo nguồn tài chính tạo nguồn lực đủ mạnh cho các chiến dịch truyền thông, giám sát, thực thi pháp luật và hỗ trợ kỹ thuật - những hoạt động cốt lõi vốn do Quỹ PCTHTL đảm nhiệm, đồng thời phù hợp thông lệ quốc tế, nơi đa số quốc gia duy trì quỹ thuốc lá riêng biệt để đảm bảo hiệu quả.

Dựa vào cơ sở trên, có thế thấy muốn phòng bệnh bền vững, cần mở rộng nguồn thu - không thể chỉ dựa vào thuốc lá. Một Quỹ Phòng bệnh đủ mạnh là rất cần thiết. Tuy nhiên, không thể hình thành bằng cách rút toàn bộ nguồn lực từ Quỹ PCTHTL - vốn đang chi trả gần như toàn bộ hoạt động phòng chống thuốc lá cả nước.