Nữ già làng và hành trình vận động Rào Tre "nói không" với khói thuốc

Con đường độc đạo dẫn vào bản Rào Tre (xã Phúc Trạch, Hà Tĩnh), nơi cư trú của đồng bào người Chứt, uốn lượn qua nhiều cánh rừng. Đời sống của bà con nơi đây vẫn còn đó bộn bề gian khó. Giữa những thiếu thốn ấy, khói thuốc lá từng là một "thách thức đáng báo động", một tập quán ăn sâu vào nếp sinh hoạt, bao trùm lên nhiều nếp nhà, không chỉ ở đàn ông mà còn ảnh hưởng đến cả phụ nữ và trẻ em.

Già làng nói, cả bản lắng nghe

Giữa bối cảnh đó, một người phụ nữ Chứt đã âm thầm dùng tiếng nói của mình để đi ngược lại thói quen cố hữu. Đó là già làng Hồ Thị Nam, người phụ nữ vừa tròn 60 tuổi nhưng ánh mắt vẫn còn vẹn nguyên sự minh mẫn và quyết đoán.

Không phải bằng giấy tờ, hay những cuộc họp trang trọng, cách của bà Nam là "mưa dầm thấm lâu". Bà hiểu rằng, để thay đổi một tập tục đã ăn sâu vào tiềm thức, không thể dùng mệnh lệnh, mà phải dùng cái tâm, cái tình và trên hết là uy tín của một người đi trước.

Hằng ngày, bà Nam, với mái tóc đã ngả màu sương, đôi mắt hiền từ nhưng cương nghị, đã chọn cách đi "gõ cửa" từng nhà. Bà không đến vào giờ "hành chính", bà đến khi các gia đình đang quây quần bên bếp lửa, khi người chồng, người con vừa trở về từ nương rẫy. Bà ngồi bên bậc cửa, xoa đầu lũ trẻ đang lem luốc chơi đùa, hỏi thăm chuyện mùa màng, rồi mới nhẹ nhàng thủ thỉ bắt chuyện với chủ nhà về điếu thuốc đang cháy dở trên tay.

Bà trần thuật lại những gì mình thấy, những đứa trẻ ho khụ khụ mỗi khi cha ông phả khói, những người phụ nữ gầy rộc vì bệnh tật mà một phần nguyên nhân đến từ khói thuốc thụ động. Bà không chỉ nói suông, bà dùng chính câu chuyện của bản Rào Tre để thuyết phục người Rào Tre.

"Mình là người già trong bản, thấy cái gì không tốt cho sức khỏe bà con là phải nói. Hút thuốc vừa tốn tiền, vừa sinh bệnh. Bỏ điếu thuốc đi thì mới có tiền mua gạo, mua cá cho con, mới có sức khỏe để mà làm nương rẫy chứ. Mình khổ cái ăn cái mặc rồi, đừng để khổ thêm vì bệnh tật nữa", bà Hồ Thị Nam kể.

Lời nói của bà Nam, một người được cả bản kính trọng, có sức nặng hơn mọi lời tuyên truyền. Những thanh niên vốn nghiện thuốc, ban đầu còn gãi đầu gãi tai, nhưng nghe bà phân tích thiệt hơn, nhìn vào ánh mắt chân thành của bà, họ cũng phải suy nghĩ. Sự thay đổi bắt đầu từ những điếu thuốc hút vội ngoài sân thay vì trong nhà, rồi dần dần, số người hút giảm hẳn.

Sức mạnh lan tỏa từ những "thủ lĩnh" thế hệ mới

Tiếng nói của bà Hồ Thị Nam đã gieo những hạt mầm đầu tiên. Đến nay, những hạt mầm ấy đang được vun trồng, tiếp sức mạnh mẽ bởi chính những người phụ nữ trong bản, thế hệ kế cận của bà. Bằng sự năng động và bản lĩnh của mình, họ đang trở thành những "thủ lĩnh truyền thông" thực thụ, biến Rào Tre thành một điểm sáng giữa đại ngàn.

Nổi bật trong số đó là bà Hồ Thị Kiên, Trưởng bản Rào Tre. Nếu bà Hồ Thị Nam dùng uy tín và tấm lòng để thuyết phục, thì bà Kiên lại phát huy hiệu quả nhờ sự nhiệt huyết và vai trò "chính thức" của mình trong tổ chức. Bà Kiên thừa nhận, để thay đổi nhận thức cộng đồng, vai trò của những người có uy tín như bà Nam là một trợ lực vô giá, không thể thay thế.

"Chúng tôi làm công tác tuyên truyền chính thức, có loa đài, có tài liệu, nhưng phải có tiếng nói của già làng như 'mẹ' Nam thì mới hiệu quả. Bà Nam là điểm tựa tinh thần, là 'bảo chứng' cho những điều chúng tôi nói. Uy tín của bà giúp chúng tôi dễ dàng vận động bà con hơn. Khi mẹ Nam đã lên tiếng, mọi người đều nể trọng và làm theo. Bà là người đi trước, chúng tôi là người tiếp nối", bà Kiên chia sẻ.

Từ vai trò "người tiếp nối", nhiều phụ nữ trong bản đã biến những điều học được từ già làng thành hành động cụ thể trong cuộc sống. Câu chuyện của chị Hồ Thị Xanh (26 tuổi) là một minh chứng sống động. Trong ngôi nhà nhỏ nằm sâu trong bản, chị Xanh, thuộc diện hộ nghèo, hiện đang nuôi con nhỏ 8 tuổi, trong khi chồng đi làm công nhân tận Đồng Nai, mỗi năm chỉ về một lần. Gánh nặng kinh tế khiến chị càng thấu hiểu giá trị của đồng tiền và sức khỏe.

Chị kể, những lần chồng về thăm, khói thuốc của anh ám cả vào mâm cơm, khiến đứa con nhỏ ho sù sụ. "Trước đây, chồng em hút thuốc nhiều lắm, em nói thì anh ấy gạt đi, bảo 'đàn ông không hút thuốc sao được'. Nhưng từ ngày được già làng Nam động viên, phân tích, em mới biết cách nói chuyện. Em không nặng lời nữa, mà lựa lúc chồng vui, thủ thỉ: 'Anh hút thuốc vừa tốn tiền, vừa hại sức khỏe của anh, của con. Anh đi làm xa, em chỉ mong anh khỏe mạnh thôi'", chị Xanh tâm sự.

Những lời nói giản dị, chân thành ấy đã dần có tác dụng. Chồng chị Xanh giảm rồi bỏ hẳn thuốc. Đối với chị, đó không chỉ là tiết kiệm chi tiêu, mà còn là giữ gìn sức khỏe và tương lai cho con thơ. "Em biết ơn bà Nam lắm, bà như người bà, người mẹ chỉ bảo cho mình. Nhờ bà mà gia đình em khỏe mạnh, tiết kiệm hơn. Giờ em cũng đi nói với mấy chị em khác trong bản, khuyên chồng mình, con mình bỏ thuốc lá".

Từ những câu chuyện giản dị như thế, bản Rào Tre hôm nay dường như cũng "thở" trong lành hơn. Tiếng cười trẻ thơ vang lên giữa những nếp nhà không còn ám mùi khói thuốc. Đó là thành quả ngọt ngào của một hành trình bền bỉ, nơi tiếng nói đầy uy tín của già làng Hồ Thị Nam được tiếp nối, lan tỏa và thăng hoa trong bàn tay, trái tim của những người phụ nữ Chứt thế hệ mới. Họ chính là những người "giữ lửa" thật sự cho những mái ấm Rào Tre.