Giải pháp hỗ trợ phụ nữ và trẻ em dân tộc thiểu số tiếp cận tiếng Ra-Glai từ nhà trường

- Thưa Tiến sĩ, ông có thể cho biết vì sao việc đưa tiếng Ra-Glai vào giảng dạy trong nhà trường lại được coi là một giải pháp cấp thiết để hỗ trợ phụ nữ và trẻ em dân tộc thiểu số, đặc biệt là người Ra-Glai?

Ngôn ngữ là công cụ cơ bản nhất của tư duy và giao tiếp, đồng thời cũng là trụ cột hình thành bản sắc văn hóa của mỗi cộng đồng. Đối với đồng bào dân tộc thiểu số, tiếng nói và chữ viết không chỉ là phương tiện giao tiếp mà còn là chiếc chìa khóa để bảo tồn và phát triển đời sống văn hóa tinh thần.

Người Ra-Glai sinh sống chủ yếu ở Ninh Thuận, Bình Thuận, Khánh Hòa, Lâm Đồng (cũ)… với hơn 146.000 người. Đây là một cộng đồng có thiết chế mẫu hệ đặc thù, từng góp phần to lớn và quan trọng trong tiến trình lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước. 

Tuy nhiên, hiện nay đồng bào Ra-Glai vẫn đối mặt với nhiều khó khăn về kinh tế – xã hội, trong đó phụ nữ và trẻ em là nhóm chịu nhiều thiệt thòi nhất.

Qua khảo sát, chúng tôi nhận thấy nguyên nhân khiến trên 75% phụ nữ và trẻ em gái Ra-Glai bị "bỏ lại phía sau" là do hạn chế trong tiếp cận giáo dục phổ thông, mà rào cản lớn nhất chính là ngôn ngữ. 

Học sinh Ra-Glai thường gặp khó khăn khi tiếp thu kiến thức bằng tiếng Việt, dẫn đến tình trạng bỏ học, không thể theo học đến hết bậc phổ thông.

Vì vậy, việc đưa tiếng Ra-Glai vào giảng dạy chính thức trong nhà trường, theo khung Chương trình Giáo dục Phổ thông 2018, không chỉ là một hoạt động hướng đến bảo tồn văn hóa mà còn là giải pháp căn cơ để phụ nữ, trẻ em Ra-Glai có cơ hội tiếp cận tri thức, nâng cao dân trí và khẳng định vị thế của mình trong xã hội. 

Đây là cách tiếp cận nhân văn, bền vững và hiệu quả hơn nhiều so với những biện pháp hỗ trợ thuần túy về kinh tế.

- Theo ông, thực trạng dạy và học tiếng dân tộc thiểu số hiện nay ra sao và vì sao tiếng Ra-Glai chưa được đưa vào chương trình chính thức?

Hiện nay, trong số 53 ngôn ngữ dân tộc thiểu số ở Việt Nam, mới chỉ có 8 dân tộc có tiếng nói và chữ viết được đưa vào giảng dạy chính thức trong chương trình phổ thông, gồm: Bahnar, Chăm, Ê Đê, Khmer, Jrai, Mnông, Mông và Thái. Tiếng Ra-Glai, rất tiếc, chưa nằm trong danh mục này.

Ở Ninh Thuận - nay là Khánh Hòa, các đồng nghiệp của chúng tôi đã triển khai thử nghiệm dạy tiếng Ra-Glai cho học sinh lớp 1, lớp 2, với bộ sách giáo khoa và tài liệu hướng dẫn bước đầu. Giáo viên người Ra-Glai đã được bồi dưỡng để trực tiếp giảng dạy. 

Tuy nhiên, hoạt động này mới chỉ dừng lại ở phạm vi thể nghiệm, chưa có cơ sở pháp lý và chương trình chính thức từ Bộ Giáo dục và Đào tạo.

Nguyên nhân có nhiều: thứ nhất là do sự khác biệt về phương ngữ trong cộng đồng Ra-Glai khiến việc thống nhất ngôn ngữ chuẩn còn nhiều tranh cãi; thứ hai là do đội ngũ giáo viên, tài liệu giảng dạy và cơ sở vật chất còn thiếu thốn; thứ ba là vì công tác nghiên cứu, sưu tầm văn hóa, ngôn ngữ Ra-Glai chưa thật sự được đầu tư đúng mức.

Điều này dẫn đến hệ quả là kho tàng văn hóa, từ truyện cổ, sử thi, dân ca đến luật tục Ra-Glai, đang dần bị mai một. Phụ nữ và trẻ em Ra-Glai, vốn đã yếu thế, càng khó có điều kiện tiếp cận với di sản tinh thần của chính dân tộc mình.

- Ông đánh giá thế nào về tác động xã hội nếu tiếng Ra-Glai được đưa vào dạy chính thức trong nhà trường?

Tôi cho rằng tác động sẽ rất sâu rộng, đặc biệt trên ba phương diện: giáo dục, văn hóa và xã hội.

Trước hết, về giáo dục, trẻ em Ra-Glai sẽ có cơ hội học tập bằng chính tiếng mẹ đẻ, từ đó giảm bớt rào cản trong tiếp thu kiến thức, nâng cao tỉ lệ duy trì sĩ số và hoàn thành phổ cập giáo dục. Khi trẻ em gái Ra-Glai được tiếp cận tri thức đầy đủ, họ sẽ có cơ hội vươn lên, thoát khỏi vòng luẩn quẩn của đói nghèo và lạc hậu.

Về văn hóa, việc giảng dạy tiếng Ra-Glai chính là cách bảo tồn hiệu quả nhất kho tàng văn hóa truyền miệng và các giá trị phi vật thể của người Ra-Glai. Ngôn ngữ không chỉ lưu giữ sử thi, dân ca, truyền thuyết mà còn phản ánh triết lý sống, nhân sinh quan, bản sắc thẩm mỹ của cộng đồng bản địa.

Còn về xã hội, đây là một giải pháp có tính "sức mạnh mềm", giúp nâng cao vị thế của phụ nữ và trẻ em gái trong cộng đồng. Khi họ được học hành bằng tiếng mẹ đẻ, họ không chỉ tự tin hơn trong giao tiếp mà còn có điều kiện tham gia vào các hoạt động xã hội, kinh tế và chính trị một cách bình đẳng hơn. 

Đây cũng chính là mục tiêu nhân văn mà Dự án 8 hỗ trợ phụ nữ và trẻ em dân tộc thiểu số đang hướng tới.

Nói một cách khác, đưa tiếng Ra-Glai vào nhà trường chính là trao cho phụ nữ và trẻ em Ra-Glai một công cụ để tự khẳng định mình, thay vì chỉ là đối tượng thụ hưởng thụ động của chính sách.

- Để hiện thực hóa việc đưa tiếng Ra-Glai vào chương trình Giáo dục Phổ thông 2018, theo ông, cần những bước đi cụ thể nào?

Đây là một công việc có tính lâu dài, cần được tiến hành đồng bộ và bài bản. Tôi xin đề xuất một số bước trọng tâm sau:

1. Khảo sát và đánh giá thực trạng: Cần có một cuộc điều tra toàn diện về việc dạy - học tiếng Ra-Glai hiện nay tại Ninh Thuận (cũ), tập trung đặc biệt vào nhóm phụ nữ và trẻ em. Kết quả khảo sát sẽ là cơ sở khoa học để hoạch định chính sách giáo dục - đưa tiếng Ra-Glai vào chương trình Giáo dục phổ thông 2018.

2. Xây dựng bộ chữ chuẩn và ngữ liệu thống nhất: Do tiếng Ra-Glai có nhiều phương ngữ, cần thành lập Hội đồng chuyên môn chọn lọc, xây dựng bộ chữ viết và ngôn ngữ chuẩn, đảm bảo tính đại diện và dễ tiếp thu trong nhà trường.

3. Đào tạo đội ngũ giáo viên: Phân hiệu Trường ĐH Nông Lâm TP.HCM tại Ninh Thuận đã có kinh nghiệm đào tạo giáo viên dạy tiếng Ra-Glai. Đây sẽ là lực lượng nòng cốt để mở rộng quy mô và đảm bảo chất lượng giảng dạy.

4. Biên soạn chương trình và sách giáo khoa: Cần tuyển chọn những tác phẩm sử thi, truyện cổ, dân ca Ra-Glai đưa vào nội dung giảng dạy, vừa mang tính giáo dục, vừa góp phần giữ gìn di sản và bản sắc văn hóa.

5. Huy động nguồn lực từ Dự án 8 và cộng đồng: Việc đưa tiếng Ra-Glai vào nhà trường không thể chỉ dựa vào ngân sách nhà nước mà cần sự phối hợp của các tổ chức xã hội, giới học thuật, cộng đồng người Ra-Glai và cả các dự án phát triển bền vững có liên quan.

Ngoài ra, tôi cho rằng có thể kết hợp dạy tiếng Ra-Glai với phát triển du lịch văn hóa cộng đồng, biến việc học ngôn ngữ thành một phần trong quá trình bảo tồn và quảng bá bản sắc Ra-Glai. 

Đây sẽ là hướng đi bền vững, vừa giải quyết vấn đề giáo dục, bảo tồn văn hóa bản địa, vừa mở ra sinh kế mới cho phụ nữ và trẻ em gái Ra-Glai ở Khánh Hòa hiện nay.

- Xin trân trọng cảm ơn ông!