Lai Châu: Gìn giữ nghề lụa tơ tằm của người Lự giữa nhịp sống mới

Giữ hồn văn hóa Lự trong từng sợi tơ

Người Lự từ lâu nổi tiếng với những bộ trang phục mang sắc trắng đen đặc trưng, hài hòa giữa nét mộc mạc và tinh tế. Đằng sau đó là cả một quy trình sản xuất công phu, đòi hỏi sự khéo léo, kiên nhẫn và tri thức truyền đời của phụ nữ trong cộng đồng. Trong mỗi gia đình, các bà, các mẹ dạy con gái từ rất sớm cách chăm luống dâu, cho tằm ăn đúng thời điểm, kéo tơ, dệt vải và thêu hoa văn.

Nhiều họa tiết truyền thống như hoa tám cánh, hoa chuối rừng, hoa chân chim… gắn với thiên nhiên vùng núi và ước vọng mùa màng, hạnh phúc gia đình. Bộ trang phục cổ truyền của người Lự áo trắng, váy đen kết hợp thắt lưng đỏ hoặc xanh, khăn đội đầu dệt thủ công đều được làm từ sợi lụa và chỉ màu do chính phụ nữ địa phương tạo ra. Nghề dệt vì thế không chỉ là sinh kế mà còn là thước đo sự khéo léo, sự đảm đang và vị thế của người phụ nữ trong cộng đồng.

Để có được tấm vải lụa hoàn chỉnh, người Lự phải trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ. Đất trồng dâu thường chọn ở bãi đất màu ven suối, lá dâu phải xanh dày để tằm mau lớn. Tri thức bản địa giúp họ nhận biết sâu bệnh, thay đổi thời tiết để chăm dâu đúng cách.

Nuôi tằm càng đòi hỏi sự cẩn trọng. Tằm rất nhạy cảm với gió lùa, nắng gắt hoặc thức ăn kém. Người nuôi phải dậy từ rất sớm hái lá dâu tươi, phân loại theo độ già – non, theo dõi tằm chín để cho lên né đúng thời điểm.

Sau khi thu kén, phụ nữ thả từng mẻ kén vào nước sôi, dùng que tre tìm đầu sợi rồi vê lại thành sợi lớn, cuốn vào guồng. Công đoạn kéo tơ đòi hỏi sự đều tay: quá mỏng thì dễ đứt, quá dày thì vải không mềm.

Khung cửi gỗ của người Lự phát ra âm thanh “cạch… kẽo… kẹt” quen thuộc dưới những nếp nhà sàn. Một tấm vải đơn giản cũng phải dệt vài ngày; loại cầu kỳ có thể mất cả tuần. Sau khi dệt, vải được giặt suối, phơi gió để giữ độ mềm tự nhiên; một số tấm được nhuộm bằng lá rừng để tạo sắc nâu, đen, vàng đặc trưng.

Những thách thức trong nhịp sống hiện đại

Dù giàu giá trị văn hóa, nghề lụa tơ tằm của người Lự đang đối mặt nhiều khó khăn như: Cạnh tranh với hàng công nghiệp (tơ lụa và thổ cẩm sản xuất công nghiệp rẻ hơn, khiến sản phẩm thủ công khó cạnh tranh); lực lượng kế cận ít (giới trẻ ít mặn mà vì nghề vất vả, thu nhập không ổn định); nguồn nguyên liệu thu hẹp (diện tích trồng dâu giảm do chuyển đổi đất, khiến nhiều hộ không thể duy trì sản xuất quanh năm); đầu ra hạn chế (sản phẩm chủ yếu bán cho khách du lịch, chưa có thương hiệu chung hay chuỗi tiêu thụ ổn định); nguy cơ thất truyền kỹ thuật (nhiều bí quyết nhuộm màu, tạo hoa văn chỉ còn được giữ bởi các nghệ nhân cao tuổi)...

Trước nguy cơ mai một, Hội LHPN xã Bình Lư đã triển khai nhiều giải pháp để bảo tồn nghề lụa tơ tằm của người Lự. Các lớp dạy dệt vải, nuôi tằm, nhuộm tự nhiên được mở tại bản Hon, bản Đông Pao với sự tham gia của nghệ nhân lớn tuổi nhằm phục dựng hoa văn cổ và truyền lại kỹ thuật truyền thống. Một số nhóm phụ nữ cũng xây dựng sản phẩm khăn, túi, phụ kiện từ vải Lự tham gia chương trình OCOP, giúp sản phẩm có nhãn mác, bao bì và được quảng bá rộng rãi hơn.

Hiện nay, cộng đồng người Lự ở xã Bình Lư đang được định hướng phát triển du lịch cộng đồng, trong đó nghề dệt trở thành sản phẩm trải nghiệm hấp dẫn. Du khách có thể trực tiếp xem kéo tơ, thử ngồi dệt hoặc tham gia tour “một ngày làm nghệ nhân”. Nhiều nghệ nhân được đề nghị phong tặng danh hiệu để ghi nhận công lao gìn giữ nghề.

Hướng phát triển bền vững kết hợp truyền thống và sáng tạo

Bảo tồn nghề truyền thống không có nghĩa là giữ nguyên mọi thứ như cũ. Để nghề tơ tằm của người Lự phát triển bền vững, việc kết hợp giá trị truyền thống với nhu cầu thị trường là rất cần thiết.

Nhiều nghệ nhân trẻ đã thử nghiệm đưa họa tiết cổ vào sản phẩm hiện đại như ví, túi đeo chéo, khăn choàng, phụ kiện thời trang. Các nền tảng số cũng giúp phụ nữ Lự giới thiệu sản phẩm ra ngoài địa phương qua mạng xã hội, sàn thương mại điện tử hay các nền tảng du lịch số.

Một hướng đi quan trọng là xây dựng nhãn hiệu tập thể như “Lự Silk” hay “Hon Weaving”, giúp định vị thương hiệu, bảo vệ sản phẩm khỏi hàng nhái và tạo uy tín trên thị trường.

Nghề lụa tơ tằm của người Lự là kho báu văn hóa chứa đựng sự khéo léo, thông minh và tinh tế của phụ nữ miền sơn cước. Dù đối mặt nhiều thách thức, nhưng bằng nỗ lực của cộng đồng, chính quyền và sự đồng hành của các tổ chức xã hội, những sợi tơ truyền thống vẫn đang được se lại, mềm mại mà bền bỉ như chính câu chuyện văn hóa của tộc người.

Trong âm thanh nhịp nhàng của khung cửi mỗi chiều ở bản Hon, có thể nghe thấy nhịp sống lặng lẽ mà kiên cường của những người phụ nữ đang giữ gìn linh hồn văn hóa Lự qua từng sợi tơ, sợi chỉ, gửi gắm niềm tự hào cho thế hệ hôm nay và mai sau.