Gìn giữ và phát huy ngôn ngữ của người dân tộc Lự

Những năm gần đây, trước nguy cơ suy giảm khả năng sử dụng ngôn ngữ truyền thống, Lai Châu đã triển khai nhiều giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy ngôn ngữ của người Lự, qua đó góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa độc đáo của cộng đồng này.

Ngôn ngữ là trụ cột của bản sắc văn hóa tộc người

Người Lự là một trong những dân tộc rất ít người ở Việt Nam, sinh sống tập trung chủ yếu tại các xã Nậm Tăm, Khun Há, Bình Lư... của tỉnh Lai Châu. Tiếng nói của người Lự thuộc nhóm ngôn ngữ Tày – Thái, có âm điệu mềm, giàu thanh sắc và gắn với nhiều giá trị văn hóa, lịch sử.

Trong đời sống của cộng đồng, tiếng Lự hiện diện trong mọi khía cạnh: Lời ru con của người mẹ, những câu chuyện cổ tích ở đầu sàn, bài dân ca trong lễ hội Kin Pang Then, các nghi lễ cưới xin, cúng bản, cúng mường... Tiếng nói ấy còn là “chìa khóa” để hiểu phong tục, tập quán, tri thức canh tác lúa nước, dệt vải, làm nhà sàn của người Lự, những di sản được lưu truyền qua hàng thế kỷ.

Tuy nhiên, theo khảo sát của địa phương, một bộ phận người trẻ hiện nay ít sử dụng tiếng mẹ đẻ, chủ yếu giao tiếp bằng tiếng phổ thông trong học tập và sinh hoạt. Việc chữ viết Lự không phổ biến đã khiến nguy cơ mất dần ngôn ngữ càng trở nên rõ ràng hơn.

Ở nhiều bản làng người dân tộc Lự, trẻ em hiện nay tiếp cận sớm với công nghệ, mạng xã hội, trò chuyện với bạn bè bằng tiếng phổ thông khiến môi trường để sử dụng tiếng mẹ đẻ thu hẹp lại. Không ít gia đình chuyển sang nói hoàn toàn tiếng Kinh để con dễ học và dễ hòa nhập trường lớp.

Ngay cả chữ viết Lự, vốn chỉ còn được lưu giữ trong một số tài liệu dân gian nên cũng ít người biết đọc, biết viết. Việc thiếu hệ thống chữ viết chính thức trong thời gian dài khiến quá trình bảo tồn gặp nhiều khó khăn.

Hệ lụy của việc mất ngôn ngữ không chỉ là mất phương tiện giao tiếp mà còn là sự đứt gãy các giá trị văn hóa: Dân ca Lự khó truyền dạy trọn vẹn, lễ tục truyền thống không còn giữ đúng ý nghĩa, các câu chuyện cổ không còn được kể theo cách của người xưa.

Nỗ lực khôi phục và truyền dạy tiếng Lự

Nhận thấy nguy cơ này, những năm gần đây, tỉnh Lai Châu và các địa phương nơi người Lự sinh sống đã triển khai nhiều giải pháp đồng bộ nhằm khôi phục, chuẩn hóa và đưa tiếng Lự trở lại đời sống cộng đồng. Đặc biệt, ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lai Châu cũng tích cực tiến hành sưu tầm từ chữ viết cổ, sách cúng, truyện kể dân gian đến những tư liệu còn được lưu truyền trong cộng đồng. Một số nhà nghiên cứu phối hợp cùng già làng, nghệ nhân để hệ thống hóa từ vựng, ngữ pháp và chỉnh lý bảng chữ viết.

Việc xây dựng bộ tài liệu tiếng Lự cơ bản là bước khởi đầu quan trọng, tạo nền tảng cho công tác giảng dạy và phổ biến trong cộng đồng. Tại xã Khun Há, xã Bình Lư, chính quyền địa phương cũng đã phối hợp cùng các nghệ nhân mở lớp dạy tiếng Lự cho thanh thiếu niên, cán bộ xã, đoàn thể. Các lớp học được tổ chức ngay tại nhà văn hóa bản, với sự tham gia nhiệt tình của người dân. Nhiều lớp học không chỉ dạy tiếng nói mà còn gắn với văn hóa Lự như hát dân ca, dân vũ, kể chuyện cổ, giúp thế hệ trẻ hiểu sâu sắc hơn về nguồn cội.

Trong các lễ hội truyền thống như Kin Pang Then, hội cúng bản, nhiều nghi thức được khuyến khích thực hiện bằng tiếng Lự. Các câu lạc bộ văn nghệ dân gian cũng đưa tiếng Lự vào sinh hoạt thường xuyên: hát giao duyên, hát ru, diễn kịch dân gian bằng tiếng mẹ đẻ.

Tại loa truyền thanh bản, một số địa phương đã phát các bản tin song ngữ Lự – Việt, giúp người dân quen dần với ngôn ngữ của chính mình. Nhiều cán bộ trẻ người Lự sau khi được tập huấn đã trở thành lực lượng quan trọng trong việc tuyên truyền, dạy lại tiếng mẹ đẻ cho thiếu nhi. Họ là “cầu nối” giữa tri thức hiện đại và truyền thống, giúp tiếng Lự có cơ hội hòa nhập nhưng không hòa tan.

Những “giáo viên không chuyên” giữ ngôn ngữ trong gia đình

Trong hành trình bảo tồn tiếng Lự, phụ nữ giữ vai trò then chốt. Ở nhiều gia đình, chính người mẹ, người bà là người duy trì tiếng nói qua từng bữa cơm, trong lời ru con ngủ, trong những câu chuyện kể mỗi tối.

Họ là người kiên trì nhắc con cháu nói tiếng Lự trong nhà, duy trì môi trường song ngữ để trẻ phát triển tự nhiên. Ở nhiều bản, phụ nữ còn tham gia câu lạc bộ dân ca, dạy chữ viết Lự cho trẻ, vận động cộng đồng coi tiếng nói là “gia tài” của mỗi gia đình.

Nhiều nghệ nhân người dân tộc Lự ở tỉnh Lai Châu được xem là những “kho tư liệu sống” khi vẫn nhớ hàng trăm câu hát, bài cúng, truyện cổ của dân tộc mình. Họ đóng góp quan trọng vào việc ghi chép, phục dựng tiếng Lự, điều mà thế hệ trẻ đang dần mất đi.

Để tiếng Lự được bảo tồn bền vững và có cơ hội phát triển, Lai Châu đang định hướng các giải pháp lâu dài, như: Xây dựng chương trình tiếng Lự cơ bản để dạy trong trường tiểu học vùng đồng bào Lự dưới hình thức môn tự chọn; ứng dụng công nghệ số: số hóa tài liệu, ghi âm dân ca, xây dựng app từ điển Lự – Việt – Anh; lồng ghép ngôn ngữ với du lịch cộng đồng, giúp du khách trải nghiệm văn hóa Lự thông qua giao tiếp, biển chỉ dẫn song ngữ, các tour trải nghiệm với nghệ nhân; tạo môi trường giao tiếp tự nhiên, khuyến khích người dân dùng tiếng Lự trong lễ hội, sinh hoạt văn nghệ và các hoạt động văn hóa cộng đồng.

Tiếng nói và chữ viết là hồn cốt của dân tộc Lự, một cộng đồng ít người nhưng giàu bản sắc. Việc bảo tồn ngôn ngữ không chỉ là trách nhiệm của chính quyền mà trước hết là của mỗi gia đình, mỗi thế hệ người Lự. Với những nỗ lực rõ rệt trong sưu tầm, truyền dạy và phục dựng, tiếng Lự đang từng bước được hồi sinh, trở thành cầu nối vững chắc giữa quá khứ và tương lai.

Gìn giữ tiếng Lự hôm nay chính là gìn giữ cội nguồn, bản sắc và niềm tự hào của cộng đồng Lự trên đất Lai Châu để thế hệ mai sau vẫn còn nghe được tiếng nói của cha ông vọng lại qua từng câu hát, từng lễ hội, từng nếp nhà sàn thân thuộc.