Phụ nữ dân tộc Lự - cầu nối văn hóa truyền thống với thế hệ trẻ

Người trẻ đi học, đi làm xa; sinh kế mới xuất hiện; các giá trị văn hóa đứng trước nguy cơ đứt gãy. Và chính trong dòng chảy ấy, phụ nữ người Lự là những người giữ lửa khung cửi, bếp lửa, nghi lễ đang trở thành cầu nối quan trọng giữa truyền thống và thế hệ trẻ, góp phần định hình diện mạo gia đình Lự hôm nay.

Nơi truyền thống bắt đầu từ vai trò của người mẹ

Trong gia đình người Lự, phụ nữ từ lâu đã giữ vị trí quan trọng. Họ không chỉ là người chăm lo bữa ăn, việc nhà mà còn là người lưu giữ kho tàng tri thức văn hóa của dân tộc. Từ cách nhuộm chàm, dệt vải, trang trí hoa văn, cách dựng bàn thờ tổ tiên, lời hát dân ca đến nghi lễ trong đám cưới, lễ nhà mới, phần lớn đều được truyền qua tay phụ nữ.

Ngày nay, dù cuộc sống hiện đại kéo theo nhiều thay đổi, phụ nữ người Lự vẫn tiếp tục đảm nhận vai trò “người giữ nếp nhà”. Ở nhiều bản như Bình Lư, Sìn Hồ, Nậm Tăm, những người mẹ, người bà đều ý thức rõ nếu họ không truyền dạy cho con cháu, rất nhiều nét văn hóa sẽ biến mất vĩnh viễn.

“Con cháu đi học, đi làm nhiều, ít ở nhà. Mình mà không dạy từ sớm thì những bài dân ca, cách thêu thùa, cách bày lễ tổ tiên… sẽ không còn. Dạy được gì hay nấy, để các cháu nhớ mình là người Lự”, bà Lò Thị Xuân, 62 tuổi ở Nậm Tăm chia sẻ.

Một trong những giá trị văn hóa thể hiện sâu sắc nhất vai trò của phụ nữ là ẩm thực Lự. Từ món ngũ sắc, cá suối nướng, thịt treo gác bếp đến các món ăn truyền thống, đa số được truyền qua nhiều thế hệ phụ nữ. Trong gia đình hiện đại, dù thanh niên bận rộn, nhưng các dịp lễ tết, đón khách, cúng tổ tiên, phụ nữ vẫn là người chuẩn bị mọi thứ theo đúng lễ thức.

Không gian nhà sàn Lự, nơi từng sinh hoạt chung của gia đình nhiều thế hệ, cũng gắn chặt với bàn tay gìn giữ của phụ nữ. Họ dọn dẹp, giữ nếp, sắp đặt không gian như đúng phong tục: Bếp lửa bên trái, nơi thờ cúng phía trên, gian ngủ được che bằng vải dệt… Những chi tiết này tưởng nhỏ nhưng chính là “ký ức sống” của văn hóa Lự.

Trong gia đình hiện đại, phụ nữ trở thành người “phiên dịch văn hóa”

Một đặc điểm nổi bật ở cộng đồng người Lự hiện nay là sự di cư của thanh niên. Nhiều người trẻ đi học nghề, làm việc tại thành phố, tiếp xúc với văn hóa mới, tạo ra khoảng cách với đời sống truyền thống ở quê. Chính vì vậy, phụ nữ trong gia đình trở thành “phiên dịch viên” giải thích, kết nối, dung hòa.

Họ dạy con cháu tiếng Lự, kể chuyện cổ, truyền lại tục thờ tổ tiên; đồng thời cũng khuyến khích con cái học hành, tiếp cận tri thức mới. Vai trò này thể hiện rõ trong các gia đình có con cái sống xa nhà: Mỗi dịp về bản, phụ nữ là người chuẩn bị lễ nghi, dẫn con cháu tham gia, giải thích cho chúng hiểu ý nghĩa của từng phong tục.

“Văn hóa giờ mà không giải thích thì các cháu bảo là rườm rà, tốn thời gian. Mình phải nói cho chúng hiểu vì sao người Lự làm như vậy”, chị Lò Thị Len, 38 tuổi ở xã Bình Lư cho biết.

Nghề dệt truyền thống từng gặp nguy cơ bị lãng quên khi nhiều phụ nữ trẻ không còn mặn mà với khung cửi. Nhưng vài năm trở lại đây, nhờ sự phát triển của du lịch cộng đồng và các dự án hỗ trợ sinh kế, nhiều phụ nữ Lự đã trở lại với nghề dệt và đưa nó vào đời sống hiện đại.

Nhiều gia đình xem nghề dệt không chỉ là nghề phụ mà còn là “bằng chứng văn hóa” họ muốn truyền lại cho thế hệ trẻ. Người mẹ, người bà dạy con cháu cách nhuộm chàm từ lá cây rừng, cách se sợi, dệt hoa văn mô phỏng núi rừng, hoa lá, mỗi hoa văn đều mang câu chuyện riêng của người Lự.

Các bé gái Lự hôm nay lớn lên bên tiếng thoi đưa, khác với thế hệ trước bị gián đoạn. Đây chính là dấu hiệu cho thấy phụ nữ đang giữ vai trò quyết định trong việc phục hồi chuỗi giá trị văn hóa truyền thống trong gia đình.

Hòa nhập nhưng không hòa tan và vai trò của phụ nữ trong gia đình mới

Nhịp sống hiện đại đặt người phụ nữ nói chung, chị em phụ nữ người dân tộc Lự nói riêng, phải đứng trước nhiều thách thức, chẳng hạn như: Gia đình hạt nhân dần thay thế gia đình nhiều thế hệ; phụ nữ vừa làm kinh tế, vừa nuôi dạy con cái, vừa gìn giữ phong tục; trẻ nhỏ tiếp xúc sớm với công nghệ, ít gắn bó với không gian nhà sàn; các nghi lễ bị giản lược, nguy cơ mai một.

Tuy vậy, nhiều phụ nữ người Lự đã tìm cách thích nghi: Họ linh hoạt kết hợp truyền thống với tiện nghi hiện đại, giữ phần “cốt” của nghi lễ nhưng giản lược những yếu tố không còn phù hợp. Việc sử dụng Internet để học thêm về văn hóa dân tộc, quảng bá nghề dệt, lưu trữ bài dân ca cũng trở nên phổ biến.

Ở nhiều gia đình, phụ nữ còn là người giữ kết nối cộng đồng, tham gia đội văn nghệ bản, dạy múa, dạy hát cho học sinh; tổ chức các buổi sinh hoạt văn hóa trong bản. Từ đó, họ trở thành lực lượng tiên phong trong việc nuôi dưỡng bản sắc văn hóa ngay từ trong mỗi ngôi nhà.

Gia đình người Lự hiện đại đang thay đổi, nhưng vai trò của phụ nữ không giảm; ngược lại, càng trở nên quan trọng hơn. Họ không chỉ là người gìn giữ mà còn là người sáng tạo văn hóa truyền thống theo cách phù hợp với thời đại.

Theo đó, để phụ nữ tiếp tục làm tốt vai trò cầu nối giữa thế hệ cũ và thế hệ trẻ, cần: Hỗ trợ đào tạo và truyền dạy nghề dệt, ẩm thực, dân ca; khuyến khích phụ nữ tham gia phát triển du lịch cộng đồng; xây dựng mô hình “gia đình văn hóa Lự hiện đại” giữ nếp truyền thống; số hóa tri thức văn hóa do phụ nữ gìn giữ để lưu truyền lâu dài.

Trong bức tranh văn hóa đa dạng của Lai Châu, gia đình người Lự đang chuyển mình theo những nhịp điệu mới. Nhưng dù hoàn cảnh thay đổi, phụ nữ Lự vẫn giữ vai trò là sợi dây liên kết bền bỉ giữa quá khứ và tương lai. Họ dùng đôi tay khéo léo để gìn giữ nghề dệt, dùng trí nhớ để giữ phong tục, dùng sự nhẫn nại để nuôi dưỡng bản sắc cho thế hệ trẻ.