Điểm sáng trong phục dựng các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Lự

Hồi sinh các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể

Xã Khun Há từ lâu được biết đến là “cái nôi” của văn hóa dân tộc Lự ở tỉnh Lai Châu. Trên những nếp nhà sàn cổ, trong tiếng khung cửi vang đều mỗi buổi chiều và trong những làn điệu dân ca ngân dài bên bếp lửa, văn hóa truyền thống vẫn được cộng đồng nơi đây trân trọng gìn giữ qua nhiều thế hệ. Thế nhưng, trước sự tác động mạnh mẽ của đời sống hiện đại, nhiều giá trị văn hóa Lự có thời điểm đứng trước nguy cơ bị mai một. Nhận thức rõ điều đó, chính quyền xã Khun Há và người dân đã chung tay thực hiện nhiều giải pháp đồng bộ, giúp văn hóa vật thể và phi vật thể của người Lự được phục dựng một cách sống động và bền vững.

Nhà sàn của người Lự là nét đặc trưng quan trọng thể hiện đời sống, tín ngưỡng và quan niệm thẩm mỹ của cộng đồng. Trước đây, nhiều nếp nhà sàn có cấu trúc đặc trưng như mái lá cọ, khung cột bằng gỗ rừng, sàn cao, hiên thoáng… đã dần bị thay bằng nhà xây kiên cố. Từ năm 2020, xã Khun Há triển khai chương trình hỗ trợ bảo tồn kiến trúc truyền thống. Nhiều hộ dân được hỗ trợ kinh phí tu sửa, giữ lại cấu trúc đặc trưng của nhà sàn. Đến nay, toàn xã có hàng chục nếp nhà sàn được phục dựng đúng kiểu truyền thống, trở thành điểm tham quan, trải nghiệm cho du khách.

Song song với kiến trúc, trang phục truyền thống của người Lự cũng được quan tâm bảo tồn. Nếu như trước đây chỉ những phụ nữ lớn tuổi còn giữ thói quen mặc váy áo chàm, đội khăn đen thì nay, nhờ các lớp truyền nghề dệt, nhuộm, thêu do Hội LHPN và các nghệ nhân mở ra, nhiều phụ nữ trẻ đã biết tự may và mặc trang phục truyền thống trong sinh hoạt thường ngày, lễ hội và hoạt động du lịch cộng đồng. Việc khôi phục trang phục không chỉ gìn giữ bản sắc mà còn tạo sinh kế cho phụ nữ, đưa nghề dệt truyền thống trở thành sản phẩm OCOP và quà tặng du lịch đặc sắc của xã.

Không chỉ có không gian sống, văn hóa tinh thần của người Lự ở Khun Há cũng được bảo tồn mạnh mẽ. Điệu dân vũ truyền thống của người Lự vốn gắn với các lễ hội nông nghiệp và sinh hoạt cộng đồng đang được phục dựng rộng rãi thông qua các đội văn nghệ quần chúng. Mỗi bản đều có một đội văn nghệ, tập luyện thường xuyên dưới sự hướng dẫn của nghệ nhân cao tuổi. Nhờ đó, những làn điệu dân ca mừng nhà mới, hát giao duyên… đã trở lại trong đời sống cộng đồng một cách sinh động.

Đặc biệt, nhiều nghi lễ truyền thống quan trọng như lễ cúng bản, lễ Kin Khẩu Máy (cơm mới), lễ cưới, lễ nhà mới… được phục dựng đúng nguyên bản, có sự tham gia của nghệ nhân và các thành viên trong cộng đồng. Những nghi lễ này không chỉ giúp cộng đồng gắn kết mà còn bảo lưu tri thức dân gian về mùa vụ, tín ngưỡng, quan niệm về con người và thiên nhiên.

Trong lễ cưới truyền thống của người Lự, nhiều yếu tố đã bị giản lược theo thời gian như tục dạm ngõ, hát đối đáp, lễ đưa dâu… nay được phục dựng và lồng ghép vào hoạt động văn hóa cộng đồng. Nhiều gia đình trẻ ở Khun Há còn tự nguyện tổ chức lễ cưới theo phong tục truyền thống, xem đó là cách thể hiện sự tôn kính đối với tổ tiên.

Gắn bảo tồn văn hóa với phát triển du lịch cộng đồng

Để văn hóa Lự được bảo tồn, vai trò của các nghệ nhân dân gian ở Khun Há vô cùng quan trọng. Họ là người nắm giữ tri thức bản địa về lời hát, điệu múa, nghi thức lễ hội, kỹ thuật dệt vải, thêu hoa văn, nhuộm chàm… Nhiều nghệ nhân lớn tuổi như các bà Lò Thị Hái, Lò Thị Minh, Lò Thị Sọn, Tao Văn Ngân, Lò Thị Khằm… đã dành hàng chục năm để truyền dạy miễn phí cho thế hệ trẻ.

Nhờ sự tâm huyết ấy, nhiều lớp thanh thiếu niên trong xã nay đã biết múa các điệu truyền thống, thuộc lời dân ca cổ, biết mặc trang phục đúng kỹ thuật và hiểu ý nghĩa của từng hoa văn trên tấm vải dệt. Các nghệ nhân không chỉ dạy nghề mà còn kể chuyện lịch sử, phong tục, giúp thế hệ trẻ thấy tự hào hơn về cội nguồn văn hóa.

Một trong những điểm sáng của Khun Há là sự kết hợp hài hòa giữa bảo tồn văn hóa và phát triển du lịch cộng đồng. Tận dụng nhà sàn, cảnh quan tự nhiên và kho tàng văn hóa phong phú, xã đã hình thành nhiều mô hình du lịch trải nghiệm như xem dệt vải, học nhuộm chàm, thưởng thức ẩm thực Lự, nghe dân ca, tham gia lễ hội truyền thống...

Nghệ nhân Lò Thị Sọn ở bản Thẳm, xã Khun Há, chia sẻ: "Các đội văn nghệ quần chúng biểu diễn thường xuyên phục vụ du khách, tạo thu nhập ổn định cho người dân. Các sản phẩm thủ công như khăn dệt, thổ cẩm, túi, phụ kiện cũng trở thành hàng hóa du lịch được ưa chuộng. Nhờ đó, kinh tế địa phương được cải thiện, người dân chúng tôi càng có ý thức gìn giữ văn hóa hơn".

Du khách đến Khun Há không chỉ “nhìn thấy” văn hóa mà được “sống cùng” văn hóa đây là điều mà không phải địa phương nào cũng có thể làm được. Đây chính là mô hình bảo tồn bền vững, đưa văn hóa trở thành động lực phát triển.

Chính sách hỗ trợ là nền tảng để văn hóa dân tộc Lự phát triển bền vững

Trong những năm qua, Khun Há được thụ hưởng nhiều chính sách từ Chương trình Mục tiêu quốc gia về văn hóa, Đề án hỗ trợ dân tộc rất ít người, cùng chính sách của tỉnh và huyện về bảo tồn văn hóa Lự. Các hoạt động như mở lớp truyền dạy dân ca, dân vũ, hỗ trợ trang phục truyền thống, phục dựng nhà sàn, tôn vinh nghệ nhân, sưu tầm – số hóa tư liệu văn hóa… được triển khai đồng bộ.

Nhờ sự đầu tư đó, Khun Há đã trở thành một trong những địa phương có hệ thống bảo tồn bài bản nhất của tỉnh Lai Châu, vừa bảo tồn nguyên bản, vừa phát huy hiệu quả trong phát triển kinh tế xã hội.

Và để văn hóa dân tộc Lự ở xã Khun Há tiếp tục khởi sắc, địa phương xác định một số hướng đi cụ thể, như: Tiếp tục mở rộng mô hình du lịch cộng đồng, nâng cao chất lượng dịch vụ gắn với văn hóa; tăng cường truyền dạy nghề dệt, dân ca, lễ tục, đặc biệt là cho trẻ em và thanh niên; đẩy mạnh số hóa tư liệu văn hóa, ghi âm, ghi hình dân ca, dân vũ, lễ hội; xây dựng thương hiệu văn hóa Khun Há, biến nơi đây thành điểm đến trải nghiệm văn hóa Lự đặc sắc bậc nhất Lai Châu.

Văn hóa chỉ sống khi được thực hành mỗi ngày. Và ở Khun Há, điều đó đang diễn ra tự nhiên, bền bỉ. Sự đoàn kết của cộng đồng và sự đồng hành của chính quyền đã giúp nơi đây trở thành điểm sáng trong phục dựng văn hóa dân tôc Lự một hành trình gìn giữ bản sắc không chỉ cho hôm nay mà cho cả mai sau.