Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam: Di sản thế giới độc đáo của đất phương Nam

Nghi thức lễ hội đậm màu sắc dân gian

Lễ hội Vía Bà núi Sam diễn ra từ ngày 22 đến 27 tháng Tư âm lịch hàng năm, với những nghi thức chính là: Lễ phục hiện rước tượng Bà xuống miếu thờ, Lễ Tắm Bà, Lễ Thỉnh sắc thần Thoại Ngọc Hầu, Lễ Túc yết và Lễ Xây chầu, Lễ Chánh tế và Lễ Hồi sắc.

Ngày 22 là Lễ phục hiện rước tượng Bà từ bệ đá sa thạch trên đỉnh núi Sam về miếu Bà. Đêm 23 rạng sáng 24 sẽ cử hành Lễ Tắm Bà (Lễ Mộc Dục). Từ sáng sớm, ban tổ chức đã bắt đầu nấu nước để tắm Bà. Có 9 loại hoa được lựa chọn kỹ, thả vào nấu bằng nồi đồng, gồm: Huệ trắng, Huệ đỏ, Cúc vàng, Đồng tiền, Phượng, Điệp, Hồng, Lài, Sen. Lễ tắm được diễn ra kín đáo, chỉ 9 cô gái đồng trinh mới được thực hiện. Sau khi tắm xong, Tổ Tắm Bà ướp dầu thơm và khoác lên cốt tượng bộ áo, mão đẹp, quý giá và đeo sợi dây chuyền vàng cho Bà. Bộ y phục cũ của Bà sẽ được cắt nhỏ ra rồi phân phát cho người tham dự, đây được xem như "bùa hộ mệnh" giúp mang lại sức khỏe, bình an.

Vào 15 giờ ngày 24 sẽ diễn ra Lễ Thỉnh sắc thần Thoại Ngọc Hầu và 2 vị phu nhân. Nghi thức này sẽ do các bô lão và Ban quản trị lăng miếu thực hiện.

Vào đêm 25 rạng sáng 26 sẽ diễn ra Lễ Túc yết và Lễ Xây chầu với nghi thức cúng tế cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, đất đai phì nhiêu, người dân khỏe mạnh, an vui. Vật cúng gồm có: một con heo trắng chưa nấu, một đĩa đựng "mao huyết" (chén huyết có ít lông), một mâm xôi, một mâm trái cây, một mâm trầu cau, một đĩa gạo muối.

Lễ hội vía Bà Chúa Xứ núi Sam kết thúc vào ngày 27 sau khi cử hành Lễ Chánh tế và Lễ Hồi sắc. Trong đó, lễ Túc yết và lễ Xây chầu cử hành trong đêm 25 rạng sáng 26 là lễ chính.

Nhiều truyền thuyết, tín ngưỡng trong dân gian

Trong tín ngưỡng của người dân Châu Đốc nói riêng, Nam bộ nói chung, Bà Chúa Xứ núi Sam nằm trong hệ thống thờ Thánh Mẫu, được tôn thờ trong điện thần và tổ chức các thực hành liên quan như lễ hội, tế lễ và các hình thức diễn xướng dân gian khác.

Theo truyền thuyết từ xa xưa, khi vùng núi Sam còn hoang vu, dân làng lên núi phát hiện một pho tượng cổ ngồi trên bệ đá sa thạch. Thời gian đó, giặc ngoại xâm thường xuyên quấy nhiễu nước ta. Có lần, chúng lên đỉnh núi Sam, gặp pho tượng cổ này, dù nhiều lần ra sức khiêng tượng xuống núi nhưng cố gắng thế nào cũng không thể di chuyển được. Dân làng thấy vậy, có ý muốn "thỉnh" tượng xuống núi để gìn giữ và phụng thờ. Bao nhiêu tráng đinh lực điền được huy động nhưng không sao nhấc pho tượng lên được. Khi các bô lão trong làng cầu khấn thì được mách "Hãy chọn 9 cô gái đồng trinh để đưa Bà xuống núi". Lạ thay, 9 cô gái khiêng tượng Bà đi một cách nhẹ nhàng. Xuống đến chân núi, tượng bỗng nặng trịch, không nhấc lên nổi. Dân làng hiểu rằng, Bà muốn ngự, phù hộ nơi đây nên đã lập miếu thờ.

Hiện nay, bệ đá (nơi đặt tượng Bà ngày xưa) ở phía Đông nam đỉnh núi Sam được nhiều người đến chiêm bái. Bệ đá có hình vuông, mỗi cạnh 1,6m, dày khoảng 0,3m, chính giữa có lỗ vuông. Tượng Bà cao 1,48m, chu vi 1,3m. Theo nhà khảo cổ học người Pháp là Malleret (đến nghiên cứu vào năm 1941) thì tượng Bà Chúa Xứ núi Sam thuộc loại tượng thần Vishnu, tạc dáng người đăm chiêu, quý phái. Chất liệu tượng bằng đá, có giá trị nghệ thuật cao, được chế tác vào cuối thế kỷ VI.

Sự linh ứng của Bà Chúa Xứ vang xa mãi trong tín ngưỡng dân gian qua nhiều thế kỷ, một đồn mười, mười đồn trăm... Thế là hằng năm vào dịp vía Bà, người dân, du khách từ khắp các tỉnh/thành, trong và ngoài nước tìm đến viếng Bà Chúa Xứ, tham quan miếu Bà. Miếu Bà Chúa Xứ trở thành điểm hành hương, tâm linh có ý nghĩa vô cùng quan trọng của vùng đất An Giang nói riêng và cả nước nói chung. Mỗi ngày, miếu Bà tiếp đón hàng ngàn lượt khách cả nước đến cúng viếng, dâng hương, lễ vật, tham quan, nhất là vào Tết cổ truyền và Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ.

Theo Ban Quản trị lăng miếu núi Sam, Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam là lễ hội có thời gian kéo dài nhất, nhì cả nước. Năm 2023, miếu Bà đón khoảng hơn 5,2 triệu lượt khách. Năm 2024, miếu Bà đón hơn 5,3 triệu lượt khách. Việc thiện nguyện cũng là việc làm thường xuyên của Ban Quản trị miếu Bà như xây dựng nhà đại đoàn kết, nhà tình nghĩa, đóng góp quỹ khuyến học, hỗ trợ kinh phí cho Trung tâm nuôi dưỡng người già và trẻ mồ côi... "Năm 2024, Ban quản trị lăng miếu núi Sam trao hơn 8,5 tỷ đồng cho các công tác an sinh xã hội. Mới đây, Ban quản trị vừa đăng ký ủng hộ 6 tỷ đồng để tỉnh An Giang xóa nhà tạm, nhà dột nát", đại diện Ban Quản trị cho biết.

Sau khi được công nhận là Lễ hội cấp Quốc gia vào năm 2001 thì Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam càng được đầu tư và tổ chức sôi nổi hơn. Ngoài phần lễ truyền thống, phần hội cũng được tổ chức đan xen với các chương trình mang đậm nét văn hóa của 4 dân tộc anh em Kinh, Chăm, Hoa, Khmer, như: các trò chơi dân gian kéo co, thả diều nghệ thuật, trò chơi vận động liên hoàn, cờ tướng, đẩy gậy, đá gà, cờ người... Hoạt động văn hóa nghệ thuật được biểu diễn như múa lân sư rồng, múa mâm thau, múa bóng rỗi, múa đĩa chén...