Mô hình tập đoàn truyền thông: Đột phá cần thiết cho báo chí Việt Nam

Xu hướng phát triển tập đoàn truyền thông trên thế giới

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số diễn ra sâu rộng, các tập đoàn truyền thông (Media group) đã trở thành cấu trúc chủ đạo của hệ sinh thái truyền thông hiện đại. Đây là mô hình tổ hợp đa lĩnh vực, tích hợp chặt chẽ giữa các chức năng: sản xuất nội dung, công nghệ, phân phối và thương mại hóa - trong đó báo chí giữ vai trò hạt nhân, định hướng thông tin, dẫn dắt dư luận xã hội và góp phần bảo vệ giá trị quốc gia.

Thay vì chỉ đơn thuần là cơ quan thông tin đại chúng, các tập đoàn truyền thông hiện nay đóng vai trò như tổng hòa sức mạnh truyền thông - công nghệ - tài chính, đủ năng lực chi phối dư luận, kiến tạo văn hóa tiêu dùng nội dung và cạnh tranh hiệu quả trong môi trường số đầy biến động. Họ kiểm soát toàn bộ chuỗi giá trị truyền thông: từ hạ tầng hạ tầng công nghệ (cloud, data center), nền tảng số (website, app, OTT), hệ thống phân phối (social media, AI-based delivery) đến khâu cuối cùng là thương mại hóa nội dung qua quảng cáo, bản quyền, kinh doanh dữ liệu…

Trên thế giới, các tập đoàn như Walt Disney, Comcast, Time Warner, Netflix, Amazon… không ngừng mở rộng phạm vi ảnh hưởng bằng chiến lược tích hợp chiều sâu và mở rộng theo chiều ngang. Ví dụ, Disney không chỉ sở hữu hãng phim và kênh truyền hình, mà còn nắm các nền tảng streaming (Disney+), hệ thống phân phối toàn cầu và mạng dữ liệu người dùng khổng lồ. Tất cả đều hướng tới mục tiêu tối ưu hóa sản xuất - phân phối - tiếp cận công chúng mục tiêu, đồng thời làm chủ không gian truyền thông quốc gia và quốc tế.

Xu hướng "công nghệ hóa báo chí" (technology-driven journalism) và chuyển đổi tòa soạn thành tổ hợp nội dung - công nghệ - kinh doanh đang ngày càng rõ nét. Báo chí hiện đại không thể tách rời các công cụ dữ liệu lớn (big data), trí tuệ nhân tạo (AI), và hệ sinh thái nội dung đa nền tảng. Mô hình tập đoàn truyền thông không chỉ là giải pháp phát triển bền vững, mà còn là yêu cầu chiến lược của các quốc gia để định vị quyền lực mềm trong kỷ nguyên thông tin toàn cầu.

Tái cấu trúc hệ sinh thái báo chí tại Việt Nam

Trong tiến trình chuyển đổi số toàn diện và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, Việt Nam đang đứng trước yêu cầu cấp thiết phải tái cấu trúc hệ sinh thái báo chí. Mô hình báo chí truyền thống - phân tán, đơn lẻ, chủ yếu phụ thuộc vào ngân sách hoặc quảng cáo kiểu cũ - đang bộc lộ rõ những giới hạn cả về nguồn lực, công nghệ và sức cạnh tranh.

Trước thực trạng đó, việc xây dựng các tập đoàn truyền thông tầm vóc quốc gia là bước đi chiến lược nhằm: (1) quy tụ nguồn lực nhà nước và xã hội; (2) tích hợp công nghệ - nội dung - nhân lực chất lượng cao; (3) tạo ra năng lực cạnh tranh truyền thông hiệu quả trong môi trường số toàn cầu. Đây không chỉ là một mô hình phát triển mới cho báo chí, mà còn là yêu cầu về an ninh thông tin, bảo vệ chủ quyền truyền thông quốc gia.

Chủ trương này đã được thể hiện rõ trong các văn kiện lớn của Đảng: Nghị quyết số 29-NQ/TW (2022) về chuyển đổi số trong lĩnh vực báo chí và Nghị quyết số 66-NQ/TW (2025) về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật, trong đó nhấn mạnh vai trò của truyền thông hiện đại như một công cụ điều phối nhận thức xã hội và gia tăng nội lực phát triển quốc gia trong kỷ nguyên số.

Những vấn đề đặt ra khi xây dựng mô hình tập đoàn truyền thông ở Việt Nam

Bước vào kỷ nguyên mới của đất nước, nền báo chí, truyền thông Việt Nam cũng đứng trước cơ hội bước vào kỷ nguyên mới để phát triển trên hành trình "100 năm lần thứ hai" của nền báo chí cách mạng Việt Nam. Nếu bỏ lỡ, nền báo chí nói chung, các cơ quan báo chí nói riêng sẽ để lỡ những cơ hội lớn để phát triển. Muốn vậy, trước hết, cần có sự đổi mới trong tư duy lãnh đạo, quản lý báo chí, theo hướng mở và quản lý phát triển, tạo những động lực mới cho nền báo chí phát triển, nhất là những đổi mới về mô hình tổ chức - quản lý truyền thông hiện đại, hiệu quả và "cởi trói" về cơ chế của hoạt động kinh tế truyền thông. Những vấn đề trên đều liên quan đến mô hình tập đoàn truyền thông.

Tập đoàn truyền thông cấp thiết cần xây dựng ở nước ta hiện nay, bởi:

(1) Tập đoàn truyền thông là nhu cầu phát triển khách quan nội tại của báo chí Việt Nam: Dù có những bước phát triển lớn, song so với khu vực và thế giới, nền truyền thông của Việt Nam hiện nay có quy mô, tiềm lực (số lượng, chất lượng, năng lực sản xuất sản phẩm báo chí, tài chính, hạ tầng kỹ thuật, nhân lực...) còn hạn chế, sức cạnh tranh chưa cao; bản thân nội tại nền truyền thông của Việt Nam cũng đang bộc lộ nhiều bất cập, mạng lưới các cơ quan báo chí khá dàn trải, manh mún (cuối năm 2024, cả nước có 884 cơ quan báo chí, 137 báo, 675 tạp chí và 72 đài phát thanh - truyền hình). Cộng hòa Liên bang Đức - quốc gia có dân số 84 triệu người, gần tương đương với nước ta - hiện nay có khoảng 6.000 ấn phẩm báo in, 75 đài phát thanh công lập và 385 đài phát thanh thương mại, 12 cơ quan truyền hình công và 188 truyền hình tư nhân. Mặc dù các sản phẩm báo chí nhiều hơn nước ta, song tại Đức, khoảng 10 tập đoàn truyền thông lớn nhất đã nắm giữ và sở hữu đa số các sản phẩm báo in, phát thanh, truyền hình, với sức mạnh và ảnh hưởng chính trị - kinh tế rất sâu rộng, như tập đoàn Axel-Springer (chiếm 40% thị trường báo được đặt mua dài hạn), Bertelmann... Như vậy, đầu mối các cơ quan truyền thông không nhiều, song sản phẩm truyền thông lại đa dạng, phong phú, không trùng lắp do điều tiết nội bộ của các tập đoàn, theo sự vận động và nhu cầu khách quan của thị trường, khiến các sản phẩm truyền thông đều có đối tượng và thị trường khá riêng biệt. Đây chính là một ưu việt của mô hình tập đoàn truyền thông, khắc phục tình trạng xé lẻ, manh mún, tiềm lực yếu của quá nhiều cơ quan - doanh nghiệp báo chí, trong khi sản phẩm báo chí lại trùng lặp, chất lượng hạn chế.

Trong khi nhiều ngành kinh tế và lĩnh vực đã có những bước phát triển vượt bậc trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, thì do đi sau và có phần bị động, mang tính đặc thù, nên thị trường truyền thông của Việt Nam hiện nay vẫn khuyết thiếu nhiều yếu tố cấu thành, cũng như các điều kiện để nó vận hành hiệu quả. Sự ra đời của các tập đoàn truyền thông, gắn với yêu cầu bắt buộc phải hoàn thiện các điều kiện để mô hình này hoạt động, sẽ là một nhân tố góp phần thúc đẩy việc hoàn chỉnh hơn những khuyết thiếu của nền truyền thông Việt Nam, theo hướng hiện đại và chuyên nghiệp, nhất là hoàn thiện về thể chế, môi trường chính trị, xã hội, cơ chế tài chính liên quan tới báo chí và mô hình tổ chức cơ quan báo chí hiện đại... Các cơ quan báo chí, truyền thông của Việt Nam, kể cả những cơ quan hàng đầu, có mức độ tích tụ, tập trung chưa cao, điều kiện cơ sở vật chất, nhân lực, hạ tầng kỹ thuật, nguồn lực tài chính, khả năng cạnh tranh... cũng còn nhiều khuyết thiếu. Đặc biệt, bên cạnh hạn chế trong sức phát triển của lực lượng sản xuất truyền thông, xét về mô hình tổ chức, hầu hết các cơ quan báo chí của Việt Nam vẫn chưa tiếp cận mô hình tổ chức hiện đại, giữ mô hình tổ chức cũ với cơ chế khá gò bó, phương thức quản trị hiệu quả không cao, từ đó mâu thuẫn với trình độ phát triển mới. Các cơ quan truyền thông quy mô nhỏ, nguồn lực hạn chế, bị động và lệ thuộc về thông tin không thể có sức ảnh hưởng, chi phối dư luận, thị trường, nên cũng không đáp ứng được những đòi hỏi, yêu cầu ngày càng cao về thực hiện các nhiệm vụ chính trị trong tình hình mới.

Mặc dù có nhiều mô hình tổ chức hiện đại khác đối với các cơ quan báo chí, ngoài mô hình tập đoàn, song lịch sử phát triển của nền báo chí nhân loại đã kiểm chứng, tập đoàn vẫn là mô hình tối ưu nhất, là bước phát triển tất yếu và cao nhất trong khoa học tổ chức doanh nghiệp truyền thông, với hệ các lợi điểm có thể khai thác và phát huy tốt nhất tiềm lực và sức mạnh của các chủ thể truyền thông này. Tận dụng ưu thế mô hình tổ chức hiện đại (và tránh cả các điểm bất lợi của mô hình trên) là một điều kiện, một cơ hội cho các cơ quan báo chí của Việt Nam, với ưu thế đi sau, có thể khai phóng các động lực phát triển.

(2) Tập đoàn truyền thông - mô hình bảo đảm hài hòa giữa lợi ích chính trị - xã hội và lợi ích kinh tế:

Mô hình tập đoàn truyền thông có thể bảo đảm hài hòa giữa việc thực hiện nhiệm vụ chính trị và các hoạt động kinh tế truyền thông của cơ quan báo chí, ngay từ trong mô hình tổ chức của nó. Cấu trúc tổ chức - quản lý của một số mô hình tập đoàn truyền thông phân tách rõ và chuyên nghiệp hóa giữa hai bộ phận nội dung và kinh tế truyền thông. Sự độc lập tương đối trong tương quan bổ trợ nhau giúp mô hình tập đoàn vận hành mà không có sự chồng lấn giữa hai mảng hoạt động, trong đó nhiệm vụ chính trị - xã hội giữ vai trò chủ đạo, hoạt động kinh tế truyền thông tạo dựng nền tảng và tiềm lực vật chất để phục vụ nhiệm vụ chính trị - xã hội được thực hiện tốt hơn. Lợi ích chính trị - xã hội và lợi ích kinh tế là hai mặt thống nhất bên trong mô hình tập đoàn truyền thông, đều quan trọng như nhau, song mảng nội dung là mục tiêu, mảng kinh tế là phương tiện phục vụ mục tiêu. Đồng thời, bảo đảm nguyên tắc bất di bất dịch về sự lãnh đạo của Đảng đối với các cơ quan báo chí...

(3) Tập đoàn truyền thông - mô hình bổ trợ nền truyền thông Việt Nam thích ứng với các xu thế phát triển mới của nền truyền thông hiện đại thế giới và của thời đại, nhất là xu thế số hóa báo chí, tích hợp các phương tiện truyền thông mới, báo chí AI, cạnh tranh - chủ quyền trên không gian mạng, an ninh truyền thông, xu thế dân chủ hóa...

Việc thành lập các tập đoàn truyền thông không phải là chìa khóa vạn năng có thể thay đổi được toàn bộ nền truyền thông Việt Nam, trong một sớm, một chiều. Song mô hình phát triển trên, chắc chắn sẽ là một tác nhân quan trọng thúc đẩy nền truyền thông của Việt Nam phát triển.

Dự thảo Luật Báo chí (sửa đổi năm 2025) đưa "tổ hợp báo chí truyền thông" vào là bước tiến lớn về tư duy và cách thức lãnh đạo, quản lý phát triển báo chí. Đây sẽ là tiền đề để sau khi Luật ra đời, sẽ có những quy định chi tiết, cụ thể hơn về mô hình tổ chức - quản lý tiên tiến này, góp phần mở ra bước tiến lớn cho sự phát triển của nền báo chí Việt Nam, tiệm cận với nền báo chí hiện đại của thế giới, tạo thêm các động lực mới khai mở cho sự phát triển của các cơ quan báo chí, nhất là chính thức hình thành, thúc đẩy sự phát triển các tập đoàn truyền thông trọng điểm quốc gia. Tuy nhiên, nên định danh chính xác hơn thuật ngữ "tổ hợp báo chí truyền thông" thành "tập đoàn truyền thông". Mô hình tập đoàn truyền thông là hình thức tổ chức - quản lý phát triển cao nhất trong tổ chức - quản lý một tổ chức, cơ quan, doanh nghiệp truyền thông hiện nay. Nó là thành tựu chung từ sự phát triển của nền báo chí nhân loại, không phải là sản phẩm chỉ có ở các nước tư bản, ở nền báo chí tư bản. Tập đoàn truyền thông là mô hình tổ chức quản lý tất yếu khách quan ra đời từ sự phát triển của lực lượng sản xuất trong lĩnh vực truyền thông. Khi lực lượng sản xuất qua quá trình tích lũy phát triển ngày càng cao sẽ tất yếu đòi hỏi có quan hệ sản xuất phù hợp, biểu hiện tập trung ở hình thức tổ chức - quản lý tập đoàn truyền thông. Lực lượng sản xuất báo chí phát triển cao không thể dung chứa trong "chiếc áo" chật chội của mô hình tổ chức quản lý cơ quan, doanh nghiệp báo chí, truyền thông cũ. Tư duy "lo ngại" áp dụng mô hình tập đoàn truyền thông ở Việt Nam sẽ "chệch hướng" hay "tư nhân hóa" báo chí là tư duy lãnh đạo, quản lý cũ, chưa có sự am hiểu thấu đáo về mô hình tập đoàn truyền thông, sẽ tạo nên rào cản rất lớn đối với sự phát triển của nền báo chí cách mạng Việt Nam. Không có mô hình tổ chức - quản lý nào là mẫu số chung cho việc áp dụng vào tất cả các nền báo chí, trong đó có Việt Nam, song rõ ràng thành công từ mô hình tập đoàn truyền thông (báo chí) của Trung Quốc, nước có chế độ chính trị nhiều nét tương đồng với ta, là những kinh nghiệm, bài học rất hữu ích. Sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Trung Quốc với các cơ quan báo chí được bảo đảm tuyệt đối, đồng thời tạo nên cơ chế, động lực kinh tế giúp các cơ quan báo chí phát triển mạnh mẽ.

Trên cơ sở tham khảo mô hình tập đoàn truyền thông trên thế giới, căn cứ vào điều kiện cụ thể của Việt Nam, việc xây dựng tập đoàn truyền thông ở Việt Nam nên bảo đảm các quan điểm sau:

(1) Bảo đảm tuyệt đối vai trò lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước đối với các cơ quan báo chí và hoạt động báo chí, các tập đoàn truyền thông khi được thành lập, thông qua việc nắm 100% vốn của công ty con (F1), nhưng công ty cháu (F2, F3) có thể chỉ nắm cổ phần chi phối, số còn lại có thể cổ phần hóa, thậm chí niêm yết trên thị trường chứng khoán để huy động các nguồn lực đầu tư. Đảng ta phải có công cụ tuyên truyền mạnh thông qua các tập đoàn truyền thông tiềm lực thì càng góp phần giữ vững vai trò, vị trí cầm quyền của mình.

(2) Hình thành các tập đoàn truyền thông bằng kết hợp cả con đường tự thân tích lũy (chọn những cơ quan báo chí có sẵn tiềm lực) với con đường bằng biện pháp hành chính (chỉ định sáp nhập, hợp nhất căn cứ vào những sự tương đồng và hợp lý, coi trọng việc tuân theo các quy luật chính trị, kinh tế). Nên thí điểm một số tập đoàn trong vòng 5 năm để có điều kiện đúc rút kinh nghiệm trước khi nhân rộng.

(3) Áp dụng các cơ quan báo chí vận hành theo mô hình doanh nghiệp nhà nước, có sự tự chủ trong kinh doanh truyền thông, đồng thời gia tăng sự đặt hàng và đầu tư của Đảng, Nhà nước. Cơ chế tài chính và đầu tư trong các cơ quan báo chí có vai trò quyết định đến việc thành lập và vận hành tập đoàn truyền thông. Các tập đoàn này là đơn vị sự nghiệp nhưng quản trị theo mô hình doanh nghiệp, cụ thể cần ghi rõ trong Luật là các cơ quan báo chí "hoạt động như doanh nghiệp nhà nước". Các tập đoàn truyền thông chủ yếu hoạt động theo Luật Báo chí và Luật Doanh nghiệp. Quy định có công ty trực thuộc, được cổ phần hóa và niêm yết trên thị trường chứng khoán để huy động vốn.

(4) Tư duy lãnh đạo, quản lý báo chí cần đổi mới: Càng mở cơ chế, càng để báo chí phát triển, thì càng dễ quản lý; càng bó cứng, càng kém phát triển, càng tiềm ẩn nguy cơ, càng khó quản lý. Cơ chế tự điều tiết và tối ưu hóa mô hình tổ chức - quản lý, cũng như các nguồn lực, các sản phẩm báo chí trong nội bộ của các tập đoàn sẽ hỗ trợ đắc lực sự lãnh đạo, quản lý của Đảng, Nhà nước.

(5) Xây dựng tập đoàn truyền thông không phải là "chìa khóa vạn năng" giải quyết được hết các vấn đề của nền báo chí Việt Nam, nhưng chắc chắn nó là một giải pháp mang tính đột phá, tạo động lực mạnh mẽ để phát triển các cơ quan báo chí của Việt Nam và nền báo chí Việt Nam. Việt Nam cần có những tập đoàn truyền thông mang thương hiệu và ảnh hưởng khu vực và quốc tế, thì mới làm chủ được thị trường thông tin trong nước và cạnh tranh được với các tập đoàn truyền thông thế giới, tránh bị lệ thuộc về nội dung, công nghệ truyền thông của thế giới, dẫn đến mất an ninh truyền thông, an ninh quốc gia.

(6) Có sự phân biệt khá rạch ròi và cơ chế cho các hoạt động truyền thông công, phục vụ nhiệm vụ chính trị, giáo dục, khai sáng dân trí quảng đại, thông tin đối ngoại, quảng bá hình ảnh đất nước, con người với các hoạt động sản xuất các chương trình, sản phẩm báo chí giải trí, tạo nguồn thu. Tăng cơ chế đặt hàng của Đảng, Nhà nước đối với các hoạt động truyền thông công và thực hiện nhiệm vụ chính trị. Đảng, Nhà nước phải đầu tư cho các tập đoàn, cơ quan báo chí chủ lực, trọng điểm quốc gia: Báo Nhân Dân, Tạp chí Cộng sản, Đài Truyền hình Việt Nam, Đài Tiếng nói Việt Nam, Thông tấn xã Việt Nam và một số tập đoàn truyền thông mạnh khác.

(7) Sau khi Luật Báo chí (sửa đổi năm 2025) ra đời, có quy định về tập đoàn truyền thông, nên thí điểm 4 tập đoàn truyền thông ở các mô hình tổ chức - quản lý tập đoàn truyền thông khác nhau, gồm: Tập đoàn truyền thông trọng điểm quốc gia Đài Truyền hình Việt Nam (lấy truyền hình làm nòng cốt); tập đoàn truyền thông được hình thành từ sáp nhập 3 cơ quan báo chí của Đoàn Thanh niên gồm Báo Tiền phong, Báo Thanh niên, báo Tuổi trẻ (lấy báo in làm nòng cốt); tập đoàn truyền thông khu vực Tây Nam Bộ (lấy Đài Truyền hình Vĩnh Long làm nòng cốt); tập đoàn truyền thông khu vực Đông Bắc (lấy Trung tâm truyền thông Quảng Ninh làm nòng cốt). Những tập đoàn truyền thông khu vực này sẽ phá vỡ những giới hạn chủ quan của không gian chia tách địa lý, sự manh mún, để mở ra các không gian và nguồn lực phát triển mới.

Nguồn: Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc gia "100 năm báo chí cách mạng Việt Nam đồng hành cùng sự nghiệp vẻ vang của Đảng và dân tộc"