Nét đẹp của Lễ hội Cầu mùa trong ký ức người cao niên Vô Tranh

Tại xã Vô Tranh, tỉnh Thái Nguyên, Lễ hội Cầu mùa của người Sán Chay được gìn giữ qua nhiều thế hệ nhờ sự chung tay của già làng, các nghệ nhân và bà con trong bản. 

Họ truyền lại cho lớp trẻ từng nghi lễ, điệu hát, trò chơi và cách chuẩn bị lễ vật, để mỗi dịp mùng 2 tháng 2 âm lịch, Lễ hội được tái hiện trọn vẹn trong không gian văn hóa quen thuộc. Trong câu chuyện của những người gắn bó với lễ hội là niềm tự hào về một nét văn hóa sống động, vẫn được duy trì bền bỉ trong dòng chảy của nhịp sống hiện đại.

Với người dân Vô Tranh, đặc biệt là những nghệ nhân cao tuổi, Lễ hội Cầu mùa không chỉ là một nghi thức văn hóa, mà còn là ký ức tuổi thơ, là niềm tự hào và cũng là nỗi trăn trở khi chứng kiến sự đổi thay của lễ hội theo thời gian.

Ngày hội lớn nhất bản

Ngồi trong căn nhà sàn cũ đã gắn bó với bao thế hệ, ông Bế Văn Tiến (66 tuổi) ở xã Vô Tranh, một trong những người am hiểu lễ hội nhất bản kể lại với sự bồi hồi: "Ngày xưa, Lễ hội Cầu mùa là dịp vui nhất của người Sán Chay. Thời của chúng tôi, mỗi dịp lễ đến, cả bản háo hức từ nhiều ngày trước, người chuẩn bị trống, người làm bánh, trẻ con tập hát... Đến ngày hội, ai cũng mặc áo váy đẹp, tụ họp đông đúc, vang rộn cả núi rừng".

Trong ký ức của ông, tiếng hò reo, tiếng trống rộn rã hòa trong sương sớm đã trở thành biểu tượng của những năm tháng thanh bình. Các trò chơi dân gian như tung còn, bịt mắt bắt dê, cầu bập bênh, bịt mắt bắt vịt, cà keo, bịt mắt đánh trống, kéo co… luôn đầy ắp tiếng cười. "Trong lễ hội, không thể thiếu những trò chơi này", ông Bế Văn Tiến khẳng định.

Ông còn nhớ, thời trước lễ hội đông đến mức người đứng chật cả sân đình. Bà con từ các bản lân cận kéo đến xem, trẻ con chạy lon ton theo đoàn rước lễ, người già ngồi quây quần xem thanh niên thi tài. "Nhìn cảnh ấy, lòng vui khó tả", ông Tiến nở nụ cười hiền nhớ lại.

Nhưng tâm trạng ông cũng nhanh chóng chùng lại khi nói về sự đổi thay: "Giờ khác nhiều rồi. Lớp trẻ đi làm xa, số người về dự lễ hội thưa thớt hơn. Mỗi mùa lễ hội, tôi vẫn trông ngóng cảnh đông vui như xưa, chỉ mong có ngày tiếng trống, tiếng cười lại vang khắp bản làng".

Nghi lễ truyền thống - nơi gửi gắm ước vọng mùa màng

Lễ hội Cầu mùa ở Vô Tranh hiện nay vẫn được tổ chức theo trình tự xưa với đầy đủ nghi thức truyền thống. Bà con chuẩn bị lễ dưới nhà sàn, sau đó mới rước lên đình làng. Đàn ông, thường là những người am hiểu nghi lễ mặc trang phục dân tộc, rước lễ đi trước; phía sau là chị em phụ nữ và người dân trong bản.

Khi lễ vào đình, phụ nữ đứng vòng ngoài, còn cánh đàn ông theo Chủ tén (hay còn gọi là thầy cúng) tiến hành các nghi lễ cúng, khấn cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Cúng đình xong, đoàn lại đến đền thổ công gần đó để hoàn tất phần lễ.

"Trước còn có trò bắn nỏ, nhưng mấy năm nay không còn bãi rộng, lại không đảm bảo an toàn nên đã bỏ", ông Bế Văn Tiến cho biết. Dẫu vậy, tinh thần của lễ hội vẫn được giữ nguyên, bởi "cầu mùa" không chỉ nằm trong những hoạt động trò chơi mà nằm trong tấm lòng của mỗi người dân gửi vào từng nghi thức.

Nỗi lo mai một và trách nhiệm truyền dạy cho lớp trẻ

Ở tuổi gần 70, ông Bế Văn Tiến không chỉ là người gìn giữ ký ức, mà còn là người miệt mài truyền dạy các nghi thức, trò chơi, làn điệu dân ca cho thế hệ trẻ. Ông kể: "Ngày trước trẻ con tự học bằng cách xem người lớn làm, còn bây giờ phải có người chủ động hướng dẫn. Tôi cùng các nghệ nhân hằng năm vẫn chỉ dạy cho các thế hệ sau những điệu nhảy, trò chơi, cách làm bánh, chuẩn bị lễ vật. Quan trọng nhất là kể cho các cháu ý nghĩa từng nghi thức, để thế hệ trẻ hiểu rằng đây không chỉ là vui chơi, mà còn là lễ nghi cầu mùa của cha ông cần được gìn giữ cho muôn đời sau".

Nhà Văn hóa xóm Đồng Tâm, xã Vô Tranh - nơi diễn ra nhiều hoạt động truyền thống của đồng bào Sán Chay

Khó khăn lớn nhất theo ông Bế Văn Tiến chính là giữ chân lớp trẻ, để các cháu hiểu và thấy được đây là nét đẹp văn hóa, mang lại những giá trị tinh thần vô giá, giúp gắn kết cộng đồng. "Nhiều người đi lao động xa, ít có điều kiện tham gia. Nhưng mỗi năm đến lễ hội, chúng tôi lại gọi các cháu về tập dượt để giữ sự gắn kết. Mong rằng mai này, dù cuộc sống thay đổi, các cháu vẫn thấy tự hào mà tiếp tục gìn giữ lễ hội dân tộc mình".

Không chỉ người dân, chính quyền xã Vô Tranh cũng trăn trở trước bài toán khôi phục và gìn giữ giá trị lễ hội. Ông Bùi Phương Thảo - Phó Chủ tịch UBND xã Vô Tranh cho biết: "Hiện nay, việc truyền dạy cho thế hệ trẻ gặp nhiều khó khăn vì con cháu đi lao động xa. Dù địa phương làm công tác tuyên truyền rất tốt, nhưng vẫn cần được hỗ trợ thêm. Thí dụ như tập huấn, phục dựng một số nghi lễ, và đặc biệt là hỗ trợ trang phục để làm sống động trở lại không khí lễ hội".

Theo ông Bùi Phương Thảo, việc gìn giữ Lễ hội Cầu mùa không chỉ là nhu cầu văn hóa, mà còn là bước quan trọng nếu xã muốn phát triển du lịch cộng đồng trong tương lai. Những trò chơi, những nghi lễ cổ truyền là tài sản quý giá.

Dẫu còn khó khăn, Lễ hội Cầu mùa ở Vô Tranh vẫn đều đặn tổ chức mỗi năm. Không đông như xưa, nhưng mỗi tiếng trống, mỗi điệu dân ca vẫn là lời nhắc nhở rằng một di sản văn hóa đang sống…

Ở nhà sàn, mỗi chiều trước mùa Lễ hội, người ta vẫn nghe tiếng trẻ con tập hát, tiếng người lớn chỉ dẫn cách tung còn, tiếng cười rộn rã trong nhịp sống chậm rãi…

Lễ hội Cầu mùa của dân tộc Sán Chay từ những nghi thức trang trọng đến những trò chơi dân gian giản dị đều chứa đựng tinh thần đoàn kết, tình yêu lao động, niềm tin vào mùa màng, và chiều sâu văn hóa được truyền qua nhiều thế hệ.

Khi lớp trẻ rời bản, khi nhịp sống hiện đại cuốn nhiều người đi xa, lễ hội càng trở thành sợi dây kết nối để mỗi người nhớ về nguồn cội.

Những người lưu giữ, bảo tồn Lễ hội Cầu mùa của dân tộc Sán Chay 

Nhìn về tương lai, người dân Vô Tranh mong rằng Lễ hội không chỉ được gìn giữ bằng ký ức của người già, mà được phục dựng sinh động, hấp dẫn thế hệ trẻ và du khách. Để làm được điều đó, cần sự phối hợp giữa cộng đồng, nghệ nhân và chính quyền, từ hỗ trợ vật chất, trang phục, không gian tập luyện, cho đến việc truyền thông, tổ chức hoạt động trải nghiệm cho thanh thiếu niên.

Khi tiếng trống rộn vang, khi trẻ con lại tung còn giữa sân đình, khi người dân cùng nhau rước lễ lên đình trong trang phục truyền thống, đó không chỉ là vẻ đẹp của một lễ hội, mà còn là cách cộng đồng khẳng định bản sắc, tự hào và sự bền bỉ của văn hóa Sán Chay trên đất Vô Tranh

"Chỉ cần còn một người trẻ muốn học, chúng tôi còn dạy. Lễ hội này mất đi thì tiếc lắm, như mất một phần hồn của bản làng vậy" - ông Bế Văn Tiến bày tỏ.